Çekişmeli ve Çekişmesiz Yargı Arasındaki Farklar

Giriş

Türk medeni yargılama sisteminde davalar, çekişmeli ve çekişmesiz yargı işleri olmak üzere iki ana kategoriye ayrılır.
Bu ayrım, yalnızca usul tekniği açısından değil, aynı zamanda mahkemenin rolü, tarafların konumu ve verilen kararın hukuki sonucu açısından da büyük önem taşır.

6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) ile çekişmesiz yargı, ilk defa sistematik biçimde düzenlenmiş ve modern hukukta yerini almıştır.
Bu makalede, çekişmeli ve çekişmesiz yargının tanımı, aralarındaki farklar, uygulanma alanları ve sonuçları ayrıntılı biçimde incelenecektir.

---

Çekişmeli Yargı Nedir?

Çekişmeli yargı, taraflar arasında bir uyuşmazlığın bulunduğu ve bu uyuşmazlığın mahkeme tarafından çözümlendiği yargı türüdür.
Burada iki karşıt taraf vardır:

• Davacı, hakkının ihlal edildiğini iddia eder,

• Davalı ise bu iddiayı reddeder veya savunma yapar.

Dolayısıyla çekişmeli yargının özünde hak ihlali ve menfaat çatışması bulunur.
Örneğin; bir boşanma davası, kira alacağı veya tazminat davası çekişmeli yargıya örnektir.

Çekişmeli yargının temel amacı, maddi gerçeğe ulaşmak ve uyuşmazlığı kesin bir hükümle çözmektir.
Bu tür yargılamalarda hâkim, tarafların getirdiği delillerle bağlıdır; re’sen araştırma yapamaz.

---

Çekişmesiz Yargı Nedir?

Çekişmesiz yargı, taraflar arasında herhangi bir uyuşmazlık veya menfaat çatışması bulunmayan, yalnızca bir hukuki durumun tespiti veya düzenlenmesi talebine dayanan yargı türüdür.

HMK’da çekişmesiz yargı, 6100 sayılı kanunla ilk defa açıkça tanımlanmıştır.
Burada davacı-davalı ilişkisi değil, talepte bulunan veya ilgili kavramı kullanılır.

Örnekler:

• Mirasçılık belgesi verilmesi,

• Ad ve soyad değişikliği,

• Gaiplik kararı,

• Ergin kılınma (kaza-i rüşt),

• Yaş düzeltme davası.

Bu tür yargılamalarda hak ihlali yoktur, sadece bir durumun hukuken tespiti istenir.

---

Çekişmeli ve Çekişmesiz Yargının Karşılaştırılması

Aşağıdaki başlıklarda iki yargı türü arasındaki temel farklar sistematik biçimde açıklanmıştır:

1. Uyuşmazlığın Varlığı

• Çekişmeli yargıda uyuşmazlık vardır; taraflardan biri diğerinin hakkını ihlal ettiğini ileri sürer.

• Çekişmesiz yargıda uyuşmazlık yoktur; sadece bir hukuki durumun belirlenmesi istenir.

2. Taraf Kavramı

• Çekişmeli yargıda davacı ve davalı vardır.

• Çekişmesiz yargıda talepte bulunan veya ilgili bulunur, karşı taraf yoktur.

3. Hâkimin Rolü

• Çekişmeli yargıda hâkim, tarafların sunduğu delillerle bağlıdır. (Taraflarca getirilme ilkesi)

• Çekişmesiz yargıda hâkim, resen araştırma ilkesi gereği kendiliğinden delil toplayabilir, olayı araştırabilir.

4. Yargılama Usulü

• Çekişmeli yargıda genellikle yazılı yargılama usulü uygulanır.

• Çekişmesiz yargıda ise basit yargılama usulü geçerlidir.

5. Kesin Hüküm Niteliği

• Çekişmeli yargıda verilen kararlar maddi anlamda kesin hüküm teşkil eder.

• Çekişmesiz yargıda verilen kararlar kesin hüküm oluşturmaz; hâkim gerektiğinde kararını değiştirebilir.

6. Adli Tatil Durumu

• Çekişmeli yargı işleri adli tatilde görülmez.

• Çekişmesiz yargı işleri adli tatilde de görülebilir.

7. Mahkeme Türü

• Çekişmeli yargıda görevli mahkeme, uyuşmazlığın niteliğine göre asliye hukuk, aile, ticaret, iş veya tüketici mahkemesi olabilir.

• Çekişmesiz yargı işlerinde kural olarak sulh hukuk mahkemesi görevlidir.

Ancak aile hukukuna ilişkin çekişmesiz işler aile mahkemesi, ticari konular ise asliye ticaret mahkemesi tarafından görülür.

---

Çekişmesiz Yargıda Resen Araştırma İlkesi

Bu ilke, çekişmesiz yargının en belirgin özelliğidir.
Hâkim, tarafların sunduğu delillerle sınırlı kalmaz; gerekli gördüğü her türlü araştırmayı yapabilir.
Bu, özellikle mirasçılık belgesi, gaiplik, vesayet gibi kamu yararını ilgilendiren konularda büyük önem taşır.

Amaç, bireylerin iradesinden bağımsız olarak hukuki düzenin korunmasıdır.

---

Çekişmeli Yargıda Taraflarca Getirilme İlkesi

Çekişmeli yargının esası, “hak iddia eden ispatla yükümlüdür” anlayışına dayanır.
Taraflar, iddia ve savunmalarını kendileri oluşturur, delillerini sunar ve hâkimin önüne koyar.
Hâkim, tarafların beyanlarıyla bağlı olduğundan re’sen delil toplayamaz.
Bu durum, tarafların eşitliğini ve yargılamanın tarafsızlığını güvence altına alır.

---

Çekişmesiz Yargı İşlerinin Özellikleri

• Kararlar değiştirilebilir: Hâkim, verdiği kararın yanlış olduğunu fark ederse yeni bir karar verebilir.

• Kamu düzenine ilişkindir: Çoğu çekişmesiz yargı işi, toplum yararına düzenlemeler içerir.

• İstinaf mümkündür, temyiz kapalıdır: Taraflar karara karşı iki hafta içinde istinaf başvurusu yapabilir; ancak temyiz yolu kapalıdır.

• Talep üzerine işlem yapılır: Re’sen harekete geçilse dahi, genellikle bir talep veya başvuru bulunur.

---

Örneklerle Çekişmeli ve Çekişmesiz Yargı Ayrımı

---

Çekişmesiz Yargının Hukuki Önemi

Çekişmesiz yargı, sadece bireylerin menfaatini değil, aynı zamanda devletin hukuk düzenini korur.
Bu yönüyle, yargı organlarının “idari nitelikteki hukuki tespit” işlevini yerine getirir.

Ayrıca, çekişmesiz yargı işlemleri birçok alanda dava şartı oluşturur.
Örneğin mirasçılık belgesi olmadan miras paylaşımı yapılamaz; yani çekişmesiz yargı kararı, çekişmeli yargının ön koşuludur.

---

Uygulamada Sık Karşılaşılan Karışıklıklar

Bazen uygulamada, bir yargı işinin çekişmeli mi yoksa çekişmesiz mi olduğu konusunda tereddütler yaşanır.
Örneğin:

• Mirasçılık belgesinin verilmesi çekişmesiz yargı iken,

• Mirasçılık belgesinin iptali çekişmeli yargıdır.

Aynı şekilde, yaş düzeltme çekişmesiz yargı konusudur; fakat bu işlemde sahtecilik veya itiraz varsa artık çekişmeli hale dönüşür.
Bu fark, davanın hangi mahkemede görüleceğini doğrudan etkiler.

---

Sonuç

Çekişmeli ve çekişmesiz yargı ayrımı, medeni yargı sisteminin temel taşlarından biridir.
Bu ayrım sayesinde hem mahkemelerin görev dağılımı netleşmiş, hem de yargılama usulleri belirli bir düzene oturmuştur.

Çekişmeli yargı, bireyler arasındaki çatışmaları çözerken; çekişmesiz yargı, hukuk düzenini koruyarak toplumsal barışı sağlar.
Bir anlamda biri hak arama aracıdır, diğeri ise hukukun düzenleme aracıdır.

Her iki yargı türü de birlikte, adaletin hem bireysel hem de toplumsal yönünü temsil eder.