CMK Koruma Tedbirleri: İlke, Türler, Usul ve Uygulamada Strateji

CMK koruma tedbirleri, ceza soruşturması ve kovuşturmasının sağlıklı yürütülmesi için birey hak ve özgürlüklerine geçici ve sınırlı müdahaleye imkân tanıyan araçlardır. Bu metnin ana ekseni, CMK koruma tedbirlerinin (yakalama–gözaltı, tutuklama–adli kontrol, arama–elkoyma, iletişimin denetlenmesi, gizli soruşturmacı ve teknik izleme) dayandığı ilkeler, uygulanma şartları ve pratikte savunma bakımından izlenmesi gereken usul adımlarını sistematik biçimde ortaya koymaktır.

1) Temel İlkeler: Kanunilik, Gereklilik, Ölçülülük, Hâkim Kararı

Koruma tedbirleri, Anayasa m.13, 19–22 ve CMK hükümleri çerçevesinde kanunilik, gereklilik ve ölçülülük ilkelerine bağlıdır. Kural olarak hâkim kararı gerekir; gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde savcı (kimi hâllerde kolluk) yazılı emirle tedbire başvurabilir; bu durumda karar en kısa sürede hâkim onayına sunulur. Yargıtay içtihatlarında da koruma tedbirleri istisnaî görülmekte; özgüleştirilemeyen, kalıp gerekçelerle verilen kararlar hukuka aykırı sayılmaktadır. Tedbirin amaçla bağlantısı, seçilen aracın en hafif müdahale ile yetinip yetinmediği ve somut olgularla gerekçelendirme zorunluluğu, meşruiyet denetiminin mihenk taşlarıdır.

2) Yakalama ve Gözaltı (CMK m.90–91)

Yakalama, kişi hürriyetine en yoğun geçici müdahalelerden biridir. Meşru bir neden, somut olayda makul şüphe ve usulüne uygun yakalama tutanağı zorunludur. Yakalanan kişiye hakların derhâl bildirilmesi (susma hakkı, müdafiden yararlanma, yakınlarına haber verme, sağlık muayenesi talebi vb.) şarttır.
Gözaltı, savcının yazılı emriyle uygulanır; azamî süre ve toplu suç istisnaları kanunda sınırlı olarak düzenlenmiştir. Gözaltı süresinin uzatılması istisnaîdir ve gerekçeli olmalıdır. İfade alma (CMK m.147) işlemlerinde müdafi hazır bulunabilir; müdafi talebi reddedilemez. Savunma bakımından yakalama–gözaltı evresinde tutanaklara şerh düşmek, kamera kayıtlarının muhafazasını istemek ve doktor raporlarının eksiksizliğini sağlamak kritik önemdedir.

3) Tutuklama ve Adlî Kontrol (CMK m.100–115)

Tutuklama, ancak kuvvetli suç şüphesini gösteren somut deliller ve kaçma/karartma tehlikesi gibi tutuklama nedenleri mevcutsa ve daha hafif bir tedbirle amaç sağlanamıyorsa uygulanabilir. Katalog suçlar (CMK m.100/3) tutuklama nedenini varsaydırmaz; sadece kuvvetli belirti değerlendirmesinde etkiye sahiptir. Yargıtay, ölçülülük yönünden tutuklamanın son çare olması ve kararlarda alternatif tedbirlerin neden yetersiz kaldığının açıklanmasını aramaktadır.
Adlî kontrol (CMK m.109) tutuklamaya alternatif önlem setidir: yurt dışına çıkış yasağı, belirli aralıklarla imza, belli yerlere başvurma, konutu terk etmeme/elektronik izleme, meslek icrasından geçici men gibi yükümlülükler getirilebilir. İhlâl hâlinde (CMK m.112) şartları varsa tutuklamaya dönüşebilir; bu nedenle savunmada seçilen yükümlülüklerin ölçülü ve uygulanabilir olması hedeflenmelidir.

4) Arama ve Elkoyma – Dijital Deliller (CMK m.116–134)

Arama, makul şüphe ve hâkim kararı temelinde yürütülür (konut/işyeri/üst/eşya). Karar ve uygulama belli yer–kişi–eşya ile sınırlandırılmalı; gece araması ve konuta giriş gibi özel koruma alanlarında istisnalar dar yorumlanmalıdır. Arama sırasında müdafi veya temsilci bulundurulması, yansıtıcı kamerayla kayıt ve listeleme önemlidir.
Elkoyma (CMK m.123–127) kararında, elkonulan eşyanın suçla bağlantısı somutlanmalı; ölçüsüz toplu elkoymadan kaçınılmalıdır. Dijital veriler bakımından CMK m.134 özel hükümler içerir: mümkün olduğunca imaj alma, hash değeri tespiti, kopya üzerinde inceleme ve orijinalin bozulmaması esastır. Bu aşamada savunma, veri bütünlüğü ve inceleme kapsamı üzerine ayrıntılı taleplerle süreci denetim altında tutmalıdır.

5) İletişimin Denetlenmesi, Gizli Soruşturmacı ve Teknik Araçlarla İzleme (CMK m.135, 139, 140)

İletişimin tespiti/dinlenmesi/kayda alınması (CMK m.135) yalnızca katalog suçlarda ve başka şekilde delil elde etme imkânı bulunmadığında mümkündür. Kararlarda hedef kişi, araç, süre ve yöntem açıkça belirtilmeli; uygulama ölçülü yürütülmelidir.
Gizli soruşturmacı (CMK m.139) ve teknik araçlarla izleme (CMK m.140) yine katalog suç alanında, zorunluluk ve ölçülülük koşullarına tâbidir. Elde edilen kayıtların yok edilmesi ve kullanım sınırları kanunda düzenlenmiştir. Savunma, bu tedbirlerin son çare olup olmadığını, süre–kapsam–konu bakımından daraltma imkânlarını ve delil yasakları riskini sürekli kontrol etmelidir.

6) Koruma Tedbirlerinden Doğan Tazminat (CMK m.141–144)

Haksız yakalama, gözaltı, tutuklama veya ölçüsüz arama–elkoyma gibi müdahaleler nedeniyle CMK m.141 vd. uyarınca devletten tazminat istenebilir. Şartlar arasında hukuka aykırılık, zarar ve illiyet bağı aranır; süreler ve usul (başvuru mercii, zorunlu içerik, belgeler, faiz ve vekâlet ücretinin kapsamı) kanunda açıkça gösterilmiştir. Uygulamada masraf, kazanç kaybı, itibar zedelenmesi ve maddi–manevi zarar kalemlerinin isabetli tespiti için delil stratejisi en baştan kurgulanmalıdır.

7) Uygulamada Savunma Stratejisi ve İtiraz Yolları

• Kararların içerik denetimi: Koruma tedbiri kararlarının somut olgulara dayanıp dayanmadığı, gerekçenin özgünlüğü ve alternatif tedbirlerin neden yetersiz görüldüğü titizlikle incelenmelidir.

• Usul güvenceleri: Arama–elkoyma tutanaklarına şerh, kamera kaydı talebi, tanık nezareti, hash–imaj protokolü, zaman damgası gibi ayrıntılar ileride hukuka aykırılık iddialarını güçlendirir.

• İtiraz ve ölçülülük denetimi: Sulh ceza hâkimliği kararlarına karşı itiraz (CMK m.268 vd.) süresinde ve delil ekli yapılmalı; tutuklamada adli kontrol alternatifi somut planla ortaya konmalıdır (adres–iş–aile bağları, delil karartma riskini azaltan taahhütler vb.).

• Delil yasakları riski: Hukuka aykırı elde edilen delillerin dışlanması ve zehirli ağacın meyvesi doktrini çerçevesinde bağlantılı delillerin akıbeti mutlaka gündeme getirilmelidir.

Sonuç

CMK koruma tedbirleri, soruşturmanın etkinliği ile temel hakların korunması arasında hassas bir denge gözetir; başarı, “gereklilik–ölçülülük” mihverinde somut olgulu gerekçe ve usul güvencelerinin eksiksiz işletilmesine bağlıdır. Bu çerçevede büromuz, CMK koruma tedbirlerinin her aşamasında müvekkillerine kapsamlı hukuki danışmanlık hizmeti vermektedir.