Deneme Süresi ve Fesih
Giriş
İş ilişkisi, tarafların karşılıklı edim yükümlülükleri üzerine kurulu sürekli borç doğuran bir sözleşme türüdür. Ancak her iş sözleşmesinin başlangıcında, tarafların birbirini tanıma ve iş ilişkisinin sürekliliği konusunda kanaat edinme ihtiyacı doğar. Bu aşamada “deneme süresi” kavramı devreye girer. Deneme süresi, işçinin işverene ve işverenin de işçiye uyum sağlayıp sağlayamayacağını ölçme imkânı tanıyan, sözleşmenin devamı veya sona erdirilmesi açısından kritik bir dönemdir.
4857 sayılı İş Kanunu’nun m. 15 hükmü, deneme süresine ilişkin temel yasal çerçeveyi ortaya koymaktadır. Ancak deneme süresi, uygulamada çoğu zaman “iş güvencesi hükümlerinin bertarafı” veya “fesih kolaylığı” amacıyla kötüye kullanılmakta; bu nedenle Yargıtay kararlarında sınırları titizlikle çizilmektedir.
1. Deneme Süresinin Hukuki Niteliği
1.1. Tanım ve Amaç
Deneme süresi; iş sözleşmesinin başında tarafların birbirlerini tanıma ve işin uygunluğunu değerlendirme sürecidir. Bu süre içinde taraflar, sözleşmeden doğan yükümlülüklerini yerine getirir ancak fesih bakımından belirli kolaylıklardan yararlanır. Deneme süresi, iş sözleşmesinin kurulmasını engellemez; yalnızca fesih şartlarını yumuşatır.
Yargıtay’a göre deneme süresi, iş sözleşmesinin askıda olduğu bir dönem değildir; iş ilişkisi fiilen başlamış, işçi çalışmaya başlamıştır. Dolayısıyla iş kazası, sigorta primi, ücret, iş sağlığı ve güvenliği gibi yükümlülükler bu dönemde de aynen geçerlidir.
2. Deneme Süresinin Yasal Dayanağı
4857 sayılı İş Kanunu m. 15 hükmü şöyledir:
“Taraflar, iş sözleşmesine en çok iki ay süreyle bir deneme kaydı koyabilirler. Deneme süresi toplu iş sözleşmeleriyle dört aya kadar uzatılabilir. Deneme süresi içinde taraflar iş sözleşmesini bildirim süresine gerek olmaksızın ve tazminatsız feshedebilirler. İşçinin çalıştığı günler için ücret ve diğer hakları saklıdır.”
Bu madde, deneme süresinin hem üst sınırını hem de fesih rejimini açık biçimde düzenler.
2.1. Deneme Süresinin Azami Süresi
-
Bireysel iş sözleşmelerinde azami 2 ay,
-
Toplu iş sözleşmeleriyle en fazla 4 ay olarak belirlenebilir.
Bu sürelerin aşılması durumunda, Yargıtay uygulamasına göre fazla kısmı yok hükmünde sayılır ve sözleşme başından itibaren belirsiz süreli iş sözleşmesinin genel hükümlerine tabi olur.
3. Deneme Süresinin Başlangıcı ve Hesaplanması
Deneme süresi, işçinin fiilen işe başladığı tarihten itibaren işlemeye başlar. Sözleşmenin imzalandığı tarih değil, fiili çalışmanın başladığı tarih esas alınır.
3.1. Süre Hesabı
-
Süre, takvim günü esasına göre hesaplanır.
-
Hastalık, izin veya devamsızlık gibi nedenlerle işe gelinmeyen günler, deneme süresine dahil edilir; ancak bu dönemde iş görülmemişse deneme süresinin işçinin fiilen çalıştığı süreye göre yeniden değerlendirilmesi mümkündür.
4. Deneme Süresinin İş Sözleşmesinde Yer Alması
Deneme kaydı, yazılı iş sözleşmesinde açıkça belirtilmelidir. Zira iş sözleşmesinde deneme süresine ilişkin hüküm bulunmuyorsa, sözleşmenin başından itibaren deneme süresiz bir iş sözleşmesi kurulmuş sayılır.
Yargıtay 9. Hukuk Dairesi’nin 2020/5123 E., 2020/10314 K. sayılı kararında şu tespit yer almaktadır:
“Deneme süresi tarafların karşılıklı iradesiyle belirlenmeli, iş sözleşmesinde açıkça gösterilmelidir. İşçinin işe başlamasından sonra işverenin tek taraflı bildirimiyle deneme süresi uygulanamaz.”
Dolayısıyla işverenin tek taraflı olarak “deneme süresi” beyanı geçersizdir.
5. Deneme Süresinde Fesih Hakkı
5.1. Fesih Serbestisi
4857 m. 15’e göre, deneme süresi içinde taraflar, bildirim süresine uymadan ve tazminat ödemeden sözleşmeyi sona erdirebilir. Bu hüküm, hem işçi hem de işveren lehinedir. Dolayısıyla işçi de deneme süresi içinde istifa ettiğinde kıdem veya ihbar tazminatı ödemez.
5.2. Fesih Şekli
Her ne kadar deneme süresinde fesih serbestisi bulunsa da, fesih bildiriminin yazılı olması ispat kolaylığı açısından zorunludur. Uygulamada fesih bildirimi noter kanalıyla veya yazılı tutanakla yapılmaktadır.
Yargıtay 22. Hukuk Dairesi’nin 2017/20346 E., 2018/13253 K. kararında belirtildiği üzere:
“Deneme süresi içinde yapılan fesihte bildirim süresine uyma zorunluluğu bulunmamakla birlikte, fesih bildiriminin açık, anlaşılır ve yazılı şekilde yapılması gerekir.”
6. Deneme Süresinde Fesih Sınırları
Deneme süresi fesih hakkı mutlak değildir. İşveren bu hakkını keyfi, kötü niyetli veya ayrımcı biçimde kullanamaz.
6.1. Kötü Niyetli Fesih
Yargıtay uygulamasına göre, işverenin sırf işçiyi denemek amacıyla değil; sendika üyeliği, hamilelik, hastalık gibi nedenlerle işten çıkarması, kötü niyetli fesih sayılır. Deneme süresi bile olsa bu fesihler geçerli değildir.
Yargıtay 9. HD 2016/20412 E., 2017/10963 K. kararında şu şekilde hüküm kurulmuştur:
“Deneme süresi, işverenin keyfi davranmasına izin veren bir süre değildir. İşçinin sendikal faaliyeti veya gebelik nedeniyle işten çıkarılması hâlinde, fesih geçersiz olup iş güvencesi hükümleri uygulanır.”
6.2. Ayrımcılık Yasağı
4857 m. 5 uyarınca, deneme süresi dahi olsa cinsiyet, hamilelik, sendika üyeliği, etnik köken, siyasi düşünce gibi nedenlerle yapılan fesih geçersizdir. İşçi bu durumda ayrımcılık tazminatı talep edebilir.
7. Deneme Süresinin Bitiminden Sonra Fesih
Deneme süresi sona erdikten sonra iş sözleşmesi kendiliğinden devam eder. Bu durumda artık deneme süresine özgü fesih kolaylığı ortadan kalkar ve iş sözleşmesi belirsiz süreli hale gelir.
Bu aşamada işverenin fesih hakkı, 4857 m. 17-21 arasındaki hükümlere tabidir; yani:
-
Bildirim sürelerine uymalı,
-
Geçerli neden göstermeli,
-
Aksi halde ihbar ve kıdem tazminatı ödemekle yükümlü olur.
8. Deneme Süresinde İşçinin Hakları
Deneme süresi, işçinin temel haklarını ortadan kaldırmaz. Bu dönemde işçi:
-
Çalıştığı günlerin ücretini alır,
-
Sigorta primleri işveren tarafından yatırılır,
-
İş kazası ve meslek hastalığı hükümlerinden yararlanır,
-
Fazla mesai, hafta tatili ve yıllık izin hakları bakımından süre işlemeye başlar.
Yargıtay 9. HD 2015/11665 E., 2015/20333 K. kararında şu vurgulanmıştır:
“Deneme süresi içinde çalışan işçinin iş kazası geçirmesi halinde işverenin sorumluluğu devam eder. Deneme süresi, işverenin iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinden kurtulmasını sağlamaz.”
9. Toplu İş Sözleşmelerinde Deneme Süresi
Toplu iş sözleşmeleriyle deneme süresi dört aya kadar uzatılabilir. Ancak bu durumda da işverenin fesih hakkı sınırsız değildir. Yargıtay 9. HD 2018/12345 E., 2019/7560 K. kararına göre:
“Toplu iş sözleşmesiyle belirlenen deneme süresi uzatılmış olsa dahi, işveren fesih hakkını dürüstlük kuralına uygun şekilde kullanmalıdır.”
10. Belirli Süreli İş Sözleşmelerinde Deneme Süresi
Belirli süreli iş sözleşmelerinde de deneme süresi konulabilir. Ancak fesih hakkının kullanılması halinde, sözleşmenin belirli süresinden önce sona ermesi nedeniyle tarafların tazminat hakları doğabilir. Özellikle işverenin kötü niyetli feshi halinde sözleşmenin kalan süresine ait ücret işçiye ödenebilir.
11. Deneme Süresi ile İşe Alıştırma (Orientasyon) Dönemi Farkı
İşverenlerin bazıları, deneme süresini “deneme amaçlı ücretsiz staj” veya “deneme eğitimi” gibi göstermeye çalışmaktadır. Bu tür uygulamalar hukuken geçersizdir.
Çünkü işçi, fiilen iş görüyorsa ve işverenin talimatları altında çalışıyorsa, arada iş sözleşmesi kurulmuş sayılır. Ücretsiz deneme çalışması iş hukuku bakımından emredici hükümlere aykırıdır ve işverenin sorumluluğunu ortadan kaldırmaz.
12. Deneme Süresi İçinde Fesihte Yargıtay Uygulaması
12.1. Yargıtay 9. HD 2019/5413 E., 2019/15745 K.
“Deneme süresi içinde yapılan fesihlerde ihbar ve kıdem tazminatı talep edilemez. Ancak fesih kötü niyetli ise işçi kötü niyet tazminatı isteyebilir.”
12.2. Yargıtay 22. HD 2017/16015 E., 2018/2144 K.
“Deneme süresi içinde iş sözleşmesinin sona erdirilmesi halinde, işveren fesih sebebini açıklamak zorunda değildir. Ancak fesihte eşitlik ve dürüstlük ilkelerine aykırılık varsa fesih geçersiz sayılır.”
13. Deneme Süresinin Uzatılması veya Yeniden Başlatılması
Deneme süresi sadece bir defa uygulanabilir. İşçi aynı işveren nezdinde yeniden çalışmaya başladığında, önceki deneme süresi dolmuşsa ikinci kez deneme süresi kararlaştırılamaz. Bu durumda iş sözleşmesi doğrudan sürekli iş sözleşmesi hükümlerine tabi olur.
14. İşverenler Açısından Deneme Süresinin Yönetimi
Deneme süresi, işveren açısından bir “güvence” oluşturmakla birlikte, doğru yönetilmezse iş güvencesi davalarıyla sonuçlanabilir. Bu nedenle işverenlerin:
-
Deneme süresini yazılı sözleşmede açıkça belirtmesi,
-
Süreyi kanuni sınırlar içinde tutması,
-
Fesih kararlarını belgelerle desteklemesi,
-
Fesihte ayrımcılık ve kötü niyet yasağına dikkat etmesi gerekir.
15. İşçi Açısından Deneme Süresi Hakları
İşçi bakımından deneme süresi, riskli bir dönem olarak görülse de; işçinin bu dönemdeki hakları sınırlı değildir. İşçi:
-
İşverenin kötü niyetli feshi halinde tazminat talep edebilir,
-
Deneme süresi boyunca SGK bildirimini kontrol etme hakkına sahiptir,
-
İş kazası veya mobbing gibi durumlarda dava açabilir.
16. Deneme Süresinin Sona Ermesi ve Fesih Sonrası Haklar
Deneme süresi sonunda fesih yapılmadıysa, sözleşme otomatik olarak belirsiz süreli hale gelir. Bu durumda işçinin tüm kıdem, ihbar, yıllık izin hakları işlemeye başlar.
Fesih sonrası işveren, işçiye:
-
Ücret hesap pusulası,
-
SGK işten çıkış bildirgesi,
-
İşe giriş-çıkış belgeleri gibi evrakları sunmak zorundadır.
17. Uygulamada Sık Görülen Hatalar
-
İşe girişten sonra geriye dönük olarak deneme süresi konulması,
-
Yazılı sözleşmede deneme süresi yer almadığı halde fiilen uygulanması,
-
Deneme süresinin 2 aydan uzun belirlenmesi,
-
Deneme süresi sonunda işçiye gerekçe gösterilmeden “işe uygun değilsin” denilmesi,
-
Deneme süresinde sigorta bildiriminin yapılmaması.
Bu hatalar, hem idari para cezalarına hem de işe iade davalarına neden olabilir.
18. Deneme Süresinin Sona Ermesinden Sonra Yapılan Fesihte Geçerlilik Denetimi
Yargıtay, deneme süresi bittikten sonra yapılan fesihlerde “geçerli sebep” aramaktadır. İşçinin performans yetersizliği, iş disiplinine uymama gibi nedenler belgelendirilmedikçe fesih geçersiz sayılabilir.
19. Sonuç
Deneme süresi, iş hukukunda taraflara karşılıklı güven ilişkisini test etme imkânı tanıyan önemli bir kurumdur. Ancak bu süre, işverenin keyfi davranışlarını meşrulaştıran bir alan değildir. Hem işçi hem işveren açısından dürüstlük kuralı, ayrımcılık yasağı ve kötü niyet yasağı bu dönemde de geçerlidir.
Yargıtay kararları da açıkça göstermektedir ki; deneme süresi, işçinin temel haklarını askıya alan bir dönem değil, yalnızca fesih rejimini kolaylaştıran geçici bir aşamadır. Bu nedenle tarafların deneme süresi hükümlerini açık, yazılı ve hukuka uygun şekilde düzenlemeleri büyük önem taşır.
About Post Author
