Vergilendirme Yetkisinin Sınırları ve Yasallık İlkesi: Hukuk Devletinde Verginin Meşruiyet Temeli

1) Giriş: Devlet Egemenliğinin En Hassas Aracı — Vergilendirme Yetkisi

Devletin varlık nedeni, kamu hizmetlerini sürdürebilmek için gelir sağlamaktır. Bu gelirlerin en önemli kaynağı vergilerdir.
Ancak vergilendirme, sadece mali bir araç değil, aynı zamanda bireyin mülkiyet hakkına doğrudan müdahale eden egemenlik yetkisinin en sert biçimidir.

Bu nedenle, vergilendirme yetkisinin sınırlandırılması ve bu yetkinin yalnızca kanunla kullanılabilmesi, hukuk devleti ilkesinin vazgeçilmez koşuludur.

“Vergilendirme yetkisi, sınırsız bir güç değil; Anayasa ile çizilmiş bir görevdir.”

Bu makalede, vergilendirme yetkisinin sınırları, yasallık ilkesiyle ilişkisi, Anayasal dayanakları ve uygulamadaki yargısal denetim mekanizmaları ele alınacaktır.

---

2) Vergilendirme Yetkisinin Kaynağı: Egemenlik ve Anayasa

2.1. Egemenlik Yetkisinin Mali Yansıması

Devletin vergilendirme yetkisi, egemenlik hakkının doğal sonucudur.
Ancak bu yetki, modern hukuk devletlerinde keyfi değil, anayasal çerçeveye bağlı biçimde kullanılır.

Anayasa m.73/3:

“Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler kanunla konulur, değiştirilir ve kaldırılır.”

Bu hüküm, hem vergilendirme yetkisinin tek sahibi olarak yasama organını belirler, hem de bu yetkinin yasallık ilkesine bağlı olduğunu açıkça ifade eder.

2.2. Yasama Yetkisinin Devredilmezliği

Vergilendirme yetkisi, yürütme organına devredilemez.
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi, yönetmelik veya tebliğ ile yeni bir vergi konulamaz; sadece kanunda açıkça öngörülmüş çerçevede uygulamayı düzenleyici işlemler yapılabilir.

Bu durum, kuvvetler ayrılığı ilkesinin ve demokratik meşruiyetin bir sonucudur.

---

3) Yasallık İlkesi: Vergi Hukukunun Temel Taşı

3.1. Yasallık İlkesinin Anlamı

Yasallık ilkesi, verginin tüm unsurlarının kanunla belirlenmesi gerektiğini ifade eder.
Bu unsurlar şunlardır:

• Verginin konusu,

• Vergiyi doğuran olay,

• Mükellef ve vergi sorumlusu,

• Matrah ve oran,

• Muafiyet, istisna ve indirimler,

• Tarh, tahakkuk, tahsil usulleri,

• Zamanaşımı ve ceza hükümleri.

Böylece vatandaş, hangi durumda ne kadar vergi ödeyeceğini önceden bilme hakkına sahip olur.
Bu da hukuk devletinin öngörülebilirlik ilkesinin bir gereğidir.

3.2. Yasallık İlkesi ve Anayasa Mahkemesi’nin Yaklaşımı

Anayasa Mahkemesi, çok sayıda kararında vergilendirme yetkisinin yalnızca kanunla kullanılabileceğini vurgulamıştır.
Örneğin, idareye geniş takdir yetkisi tanıyan veya vergiyi etkileyen unsurları kararnamelere bırakan düzenlemeleri yasallık ilkesine aykırı bularak iptal etmiştir.

Mahkeme’ye göre,

“Vergilendirme yetkisinin devri, mali yükümlülüklerin keyfi hale gelmesi tehlikesini doğurur ve hukuk devleti ilkesine aykırıdır.”

---

4) Vergilendirme Yetkisinin Sınırları

Vergilendirme yetkisi, her ne kadar devletin asli yetkilerinden biri olsa da mutlak değildir.
Bu yetkinin sınırları üç temel alanda belirlenmiştir: Anayasal, hukuki ve uluslararası sınırlamalar.

4.1. Anayasal Sınırlar

1. Eşitlik İlkesi (Anayasa m.10):
   Benzer durumda olan mükellefler aynı yükümlülüğe tabi olmalıdır.
   Keyfi muafiyet veya istisnalar eşitlik ilkesine aykırıdır.

2. Mali Güç İlkesi (Anayasa m.73/1):
   Vergi yükü, mükellefin gelirine göre belirlenmelidir.
   Düşük gelirli kişiler üzerinde aşırı vergi yükü oluşturmak, anayasal dengeyi bozar.

3. Mülkiyet Hakkı (Anayasa m.35):
   Aşırı vergilendirme, mülkiyet hakkının özünü zedeleyemez.
   Vergi oranları, kamu yararı ile bireyin ekonomik özgürlüğü arasında orantılı olmalıdır.

4. Hukuk Devleti İlkesi (Anayasa m.2):
   Vergi kanunları, belirlilik ve öngörülebilirlik ilkelerine uygun olmalıdır.

4.2. Hukuki Sınırlar

• Kanunilik İlkesi: Kanunla konulmayan vergi uygulanamaz.

• Belirlilik İlkesi: Vergi yükümlülüğü açık ve anlaşılır olmalıdır.

• Orantılılık İlkesi: Kamu yararı ile mükellef menfaati dengede olmalıdır.

4.3. Uluslararası Sınırlamalar

Türkiye’nin taraf olduğu çifte vergilendirmenin önlenmesi anlaşmaları ve AİHS Ek Protokol 1. madde, vergilendirme yetkisini sınırlayan uluslararası normlardır.
AİHM kararlarına göre, vergi devletin takdirinde olmakla birlikte, orantısız veya keyfi vergilendirme mülkiyet hakkını ihlal eder.

---

5) Yürütme Organının Yetkisinin Sınırları

Yürütme organı, vergilendirme sürecinde ikincil düzenleme yetkisine sahiptir.
Ancak bu yetki, kanunla çizilen sınırların dışına çıkamaz.

5.1. Yetki Devri Sorunu

Cumhurbaşkanına, vergi oranlarını belirleme veya değiştirme yetkisi verilebilir; ancak bu yetki:

• Kanunda açıkça belirtilmeli,

• Oranların üst ve alt sınırı kanunla çizilmeli,

• Süre ve kapsam sınırlı olmalıdır.

Aksi halde, yasama yetkisi fiilen yürütmeye devredilmiş olur ki bu, Anayasa m.7 ve m.73’e aykırıdır.

5.2. Tebliğ ve Genelgelerle Vergi Konulamaz

Vergi daireleri, Gelir İdaresi Başkanlığı veya Bakanlık genelgeleriyle vergi yükümlülüğü genişletilemez.
Bu tür idari işlemler, sadece uygulama esaslarını gösterebilir.

---

6) Vergilendirme Yetkisinin Kötüye Kullanımı ve Yargısal Denetim

Vergilendirme yetkisi, keyfi biçimde kullanıldığında bireylerin ekonomik özgürlüğü zedelenir.
Bu nedenle yargı organları, hem vergi kanunlarının hem de idari uygulamaların hukukiliğini denetler.

6.1. Anayasa Mahkemesi Denetimi

Anayasa Mahkemesi, yasallık ilkesine aykırı düzenlemeleri iptal edebilir.
Örneğin, sadece yönetmelikle belirlenen ek mali yükümlülükler veya vergisel ayrıcalıklar yetki gaspı olarak değerlendirilir.

6.2. Danıştay Denetimi

Danıştay, yürütmenin vergi işlemleri üzerindeki keyfi uygulamalarını iptal davası yoluyla denetler.
Örneğin, vergi tebliğiyle genişletilen vergi matrahı veya yanlış oran uygulamaları, Danıştay tarafından sıkça iptal edilmektedir.

---

7) Yasallık İlkesinin Vergi Adaleti Açısından Önemi

Yasallık ilkesi, sadece idarenin sınırlandırılması değil, aynı zamanda mükellef haklarının güvencesidir.
Bu ilke sayesinde;

• Mükellef, hangi durumda vergi ödeyeceğini bilir,

• Keyfi vergi uygulamalarına karşı korunur,

• Devletle birey arasında güven ilişkisi oluşur.

Bu bağlamda vergilendirme yetkisinin sınırlandırılması, vergi gelirlerini azaltmaz; aksine, vergiye gönüllü uyumu artırarak sistemin sürdürülebilirliğini sağlar.

---

8) Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar

1. Kararname ile Vergi Oranı Değişiklikleri:
   Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle yapılan oransal değişikliklerin sınırı çoğu zaman tartışmalıdır.

2. İdari Tebliğlerle Vergi Doğuran Olayın Genişletilmesi:
   Tebliğlerle yeni yükümlülük getirilmesi, yasallık ilkesine aykırı olmasına rağmen uygulamada sıkça görülür.

3. Vergi Affı ve Teşviklerde Keyfilik:
   Siyasi ve ekonomik nedenlerle sık tekrarlanan af düzenlemeleri, hukuk devleti ilkesini zedeleyebilir.

---

9) Reform Önerileri

1. Vergi Kanunlarında Belirlilik Artırılmalı:
   Kanunların yoruma açık hükümleri daraltılmalı, idarenin takdir alanı sınırlandırılmalıdır.

2. Yargısal Denetim Güçlendirilmeli:
   Vergi uyuşmazlıklarında hızlı yargı mekanizmaları oluşturulmalıdır.

3. Vergi Mevzuatında Kodifikasyon:
   Vergilendirme yetkisinin sınırlarını belirleyen kurallar tek bir “Vergi Kanunu Genel Çerçeve Yasası” altında toplanmalıdır.

4. Cumhurbaşkanlığı Yetkilerine Üst Limit:
   Oran değişiklikleri ve istisnalar için kanuni sınırlar net çizilmelidir.

---

10) Sonuç: Yasallık, Verginin Meşruiyetidir

Vergi, devletin en meşru gelir kaynağıdır; ancak yasallık ilkesi ile sınırlanmadığı sürece, en tehlikeli egemenlik aracına dönüşebilir.
Bu nedenle vergilendirme yetkisi;

• Anayasa ile belirlenen çerçevede,

• Yasama organının denetimi altında,

• Hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle uyumlu biçimde kullanılmalıdır.

Sonuç olarak;

• Vergilendirme yetkisinin sınırları, bireyin mülkiyet hakkının güvencesidir.

• Yasallık ilkesi, vergi adaletinin anayasal teminatıdır.

• Devletin mali gücü, ancak hukukla sınırlı olduğunda meşrudur.