Mülkiyet Hakkı ile Vergilendirme Arasındaki Denge: Kanunilik, Ölçülülük ve “Mali Güç” Ekseni Üzerinden Pratik Bir Rehber

1) Giriş: Dengenin adı—Hakkın çekirdeği, verginin sınırı

Mülkiyet hakkı, Anayasa m.35 ile güvence altındadır; vergilendirme ödevi ise Anayasa m.73’te “mali güç” ilkesi ve kanunilik şartıyla düzenlenir. Sosyal hukuk devleti vergiyi kamu giderlerinin karşılanması için toplar; ancak vergi, bireyin mülkiyetini aşırı ve bireysel bir külfete dönüştürecek ölçüde sınırlayamaz. Bu denge, Anayasa m.13 (ölçülülük) ve AİHS Ek 1 No’lu Protokol m.1 (AİHM içtihadında “aşırı külfet yasağı”) ile hassas bir çizgiye oturur.

Vergilendirmenin meşruiyeti üç sacayağına dayanır:
(i) Kanunilik ve belirlilik, (ii) Kamu yararı/meşru amaç, (iii) Ölçülülük (elverişlilik–gereklilik–orantılılık). Aşağıda bu eksenleri, Anayasa–AİHM ilkeleri, AYM/Danıştay yaklaşımı ve uygulamaya dönük argümantasyon ile pratikleştiriyorum.

---

2) Normatif çerçeve: Anayasa, AİHM ve içtihatların ortak dili

• Anayasa m.35 (Mülkiyet hakkı): Hakkın özüne dokunulamaz; sınırlama yalnızca kanunla, meşru amaçla ve ölçülü olabilir.

• Anayasa m.73 (Vergilendirme): Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler kanunla konulur, değiştirilir, kaldırılır; ayrıca mali güç ve vergi adaleti hedeflenir.

• Anayasa m.13: Temel hakların sınırlanmasında ölçülülük ilkesi geçerlidir.

• AİHS Ek 1 No’lu Protokol m.1: Devlet, vergi koyma ve tahsil etmede geniş takdir alanına sahiptir; fakat bireye “aşırı ve şahsi bir külfet” yükleyemez (AİHM’in yerleşik yaklaşımı).

• AYM/Danıştay’ın yönü: Vergide kanunilik, öngörülebilirlik ve belirlilik; uygulamada ise ölçülülük ve eşitlik ilkeleri ön plana çıkar. AYM, “müsadere etkisi” yaratan, yani mülkiyet üzerinde fiilen orantısız sonuç doğuran mali yükümlülüklere karşı duyarlıdır. Danıştay ise idari vergi işlemlerinin denetiminde gerekçelilik, somut veri ve teknik tutarlılık arar.

---

3) Denge testinin üç ayağı

3.1. Kanunilik ve belirlilik (Öngörülebilirlik/güven ilkesi)

Vergi kanunları yükümlülüğün konusunu, matrahını, oranını, muafiyet–istisnaları ve usulünü öngörülebilir biçimde belirlemelidir. İdari düzenlemelerle (genel tebliğ/sirküler) kanuni çerçeve genişletilemez; tebliğ, kanunun yerine geçemez.
Uygulama ipucu:

• “Belirlilik” argümanında hükmün kelime düzeyinde açık olup olmadığını, yetki devri sınırlarının aşılıp aşılmadığını, geçiş hükümlerinin yeterli olup olmadığını tartıştırın.

• Mükellefin öngörülebilir davranış imkânı bulup bulmadığını (bütçe/nakit planı) somutlayın.

3.2. Meşru amaç/kamu yararı ve vergi adaleti

Verginin amacının kamu giderlerinin finansmanı, servet–gelir adaleti, ekonomik istikrar gibi meşru hedeflere dayanması gerekir. Mali güç ilkesi aynı zamanda mülkiyet hakkıyla köprü kurar: Vergi yükü ödeme gücü ile uyumlu olmalıdır.
Uygulama ipucu:

• Eşitlik ve mali güç üzerinden, benzer konumda olanlar arasında ayrımcılık doğup doğmadığını; muafiyet/istisna rejiminin nesnel ve makul temele dayanıp dayanmadığını analiz edin.

3.3. Ölçülülük (elverişlilik–gereklilik–orantılılık)

Sınırlama amacı gerçekleştirmeye elverişli, daha hafif araçla aynı sonuç sağlanamıyorsa gerekli ve yarattığı külfetle kamusal yarar arasında makul dengeyi koruyorsa orantılı sayılır.
Uygulama ipucu (somutlama):

• Confiscatory (müsadere etkisi) riski: Vergi + faiz + cezanın toplamı, mülkiyet üzerinde fiilen el koyma etkisi yaratıyor mu?

• Faiz/gecikme zamları: Birikimli oranlar makul süreyi aşıp aşırı külfet doğuruyor mu?

• Geriye yürüme: Vergi/ceza geçmişe uygulanarak öngörülebilirlik zedeleniyor mu? (Vergi cezalarında kanunilik ve lehe düzenleme argümanı ayrıca güçlenir.)

• Tahsil–ceza alternatifleri: Aynı amaca daha hafif tedbirle ulaşılabilirken en ağır sonuç seçilmiş mi? (Örn. toplu e-haciz yerine kısmi haciz/teminat)

---

4) Uygulama alanları: Dengenin kırıldığı tipik sahneler

4.1. Emlak vergisi ve değerleme artışları

Toplu değerleme/yeniden değerleme dönemlerinde mükellefin ödeme gücünü aşan sıçramalar dengenin bozulmasına yol açabilir. Belirlilik ve karşılaştırılabilirlik (emsal) ilkeleri, rayiç tespitinin yöntemi, itiraz yollarının etkinliği denge testinin parçasıdır. Ölçüsüz artış, mali güç ilkesini zedeleyebilir.

4.2. KDV’de indirim reddi ve zincir etkisi

Tedarikçi kaynaklı şüphelerle toplu indirim reddi, gerçek mal akışı ve banka ödemeleri varsa orantısız sonuç doğurabilir. İdarenin karşıt inceleme yapmadan varsayım üzerinden tarhiyata gitmesi, mülkiyet hakkı üzerinde aşırı külfet yaratır. Bu durumda somut veriyle eşleştirilmiş (fatura–irsaliye–banka–stok) savunma, dengenin tesisi için belirleyicidir.

4.3. İdari–mali yaptırımların bileşik etkisi

Vergi aslı + vergi ziyaı cezası + gecikme faizi/zammı + usulsüzlük kombinasyonu, özellikle uzun süreli tahsil süreçlerinde katmerli hâle gelir. Tahsilat aşamasında kısmi haciz–taksit–teminat gibi daha hafif araçlara rağmen tam bloke/e-haciz tercih edilmişse ölçülülük sorgusu güçlenir.

4.4. Harç ve ücretlerin maliyet–karşılama ilkesi

Belediye/kurum harçlarında “hizmet karşılığı/maliyet” ile alınan bedel arasındaki makas büyüdüğünde, vergi niteliğine bürünen harçlar kanunilik ve ölçülülük denetimine takılabilir. Amaç gelir yaratma ise bunun yolu vergi kanunu olmalıdır; harç dolaylı vergiye dönüşemez.

---

5) AYM ve AİHM’den süzülen ilkeler: “Aşırı külfet” barajı

AİHM, vergi ve tahsil alanında devlete geniş takdir tanır; fakat bireyin mülkiyetini işlevsiz kılan ya da öngörülemez şekilde ağırlaştıran düzenleme veya uygulamaları “aşırı külfet” olarak nitelendirebilir. AYM ise kanunilik–belirlilik ve ölçülülük filtrelerinden geçen, mali güç/adalet dengesini gözeten vergisel müdahaleleri meşru saymakla birlikte, müsadere etkisi yaratan oran ve yöntemlere karşı titizdir.

Pratik aktarım:

• Dava dilekçelerinde kanunilik argümanını, sadece “kanunda yazmıyor” düzeyinde bırakmayın; belirlilik, öngörülebilirlik ve güven başlıklarını ayrı ayrı somutlayın.

• Aşırı külfet değerlendirmesini veriyle destekleyin: Nakit akış tabloları, finansal rasyolar, mükellefin ödeme gücüne dair göstergeler.

• Alternatif araç kıstası: “Aynı amaca daha hafif tedbirle ulaşılabilirdi” vurgusunu (kısmi haciz, teminat, taksit) somut seçeneklerle gösterin.

---

6) Dava stratejisi: Etkili argümantasyon için kontrol listesi

1. Kanunilik–Belirlilik Analizi

   • Hükmün lafzı, amaçsal yorumu ve yetki devri sınırları.

   • Tebliğ/sirküler ile kanunun genişletilip genişletilmediği.

   • Geçiş–uygulama sürelerinin öngörülebilirliği.

2. Mali Güç–Eşitlik İncelemesi

   • Benzer durumda olanlar arasında farklı muamele var mı?

   • Mükellefin ödeme gücüne göre fiilî yük (özellikle KOBİ’lerde).

   • Muafiyet/istisnaların nesnel–makul temeli.

3. Ölçülülük Testi (Üç alt aşama)

   • Elverişlilik: Amaçla araç arasında nedensellik kurulabiliyor mu?

   • Gereklilik: Daha hafif araçla aynı sonuç elde edilebilir miydi?

   • Orantılılık: Toplam yük (vergi+ceza+faiz+haciz) müsadere etkisi yaratıyor mu?

4. Delil Mimarisini Kurun

   • Vergi dosyası: fatura–banka–irsaliye–stok eşleştirme tabloları.

   • Finansal etki: Nakit akış, faiz yükü, tahsilat senaryoları.

   • Karşıt inceleme eksikliği ve denetime elverişsizlik vurguları.

5. Yürütmenin Durdurulması (İYUK m.27)

   • Açık hukuka aykırılık + telafisi güç zarar eşiklerini somutlayın.

   • Teminat ve kısmi tedbir seçenekleri.

---

7) Sık karşılaşılan sorunlar ve çözüm yolları

• Geriye yürütme algısı: Vergi kanunlarının geçmiş dönem kazançlarına uygulanması her zaman anayasa aykırı değildir; ancak öngörülebilirlik ve geçiş süresi yetersizse, hukuki güven zedelenebilir. Vergi cezaları ise kanunilik ve ölçülülük testinde daha sıkı denetlenir.

• Katmerli fer’îler: Uzayan süreçlerde gecikme faizi/zammı toplam yükü orantısız hâle getirir. Taksit–teminat–kısmi haciz argümanlarını erken safhada gündeme alın.

• Harçların vergiye dönüşmesi: Hizmet karşılığı bedelin oran–maliyet ilişkisinin koptuğu hallerde, harç vergi benzeri bir yüke kayar; bu durumda kanunilik ve ölçülülük hatırlatması etkili olur.

• Teknik raporların denetlenebilirliği: “Toplu ret” mantığıyla yazılmış, hangi kalem neden reddedildi sorusunu cevapsız bırakan raporlar, belgelendirilmiş eşleştirme (banka–irsaliye–stok) ile etkisizleştirilebilir.

---

8) Sonuç: Denge, yöntemdir

Mülkiyet hakkı ile vergilendirme arasındaki denge; kanunilik–belirlilik, mali güç–eşitlik ve ölçülülük ilkelerinin aynı anda tatbik edilmesiyle sağlanır. Devletin vergi koyma ve tahsil etme yetkisi meşrudur; ancak bu yetki, bireyin mülkiyeti üzerinde müsadere etkisi yaratmayacak, öngörülebilir ve adil bir çerçevede kullanılmalıdır. Uygulamada başarı, soyut ilkeleri somut veri ile buluşturmaktan geçer: eşleştirme tabloları, finansal etki analizleri, alternatif tedbirler ve denetime elverişli argümantasyon, dengeyi hâkimin önünde görünür kılar.