TTK’da Deniz Taşıma Sözleşmesinin Unsurları ve Hukuki Niteliği: Taraflar, Konşimento, Navlun ve Sorumluluk Rejimi

Bu makale, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu (TTK) çerçevesinde deniz taşıma sözleşmesinin unsurlarını ve hukuki niteliğini ayrıntılı biçimde açıklar. Taraflar (taşıyan–gönderici–alıcı), konşimento, navlun, laytime–demurrage, sefer–rota–gemi, sorumluluk–kurtuluş kanıtı–sınırlama, ihbar–zamanaşımı ve çarter–konşimento ilişkisi pratik öneriler ve bir kontrol listesi ile birlikte ele alınır.

---

1) Kavramsal Çerçeve: Neden “özel rejim”?

Deniz yoluyla eşya taşıma, TTK’nın deniz ticaretine özgü hükümleriyle düzenlenen bir lex specialis alanıdır. Genel borçlar hukuku ilkeleri, denizcilikteki risk tablosu (deniz tehlikeleri, liman–terminal ara yüzleri, gecikme, yanlış teslim, kirlilik) nedeniyle tek başına yeterli olmaz. Bu yüzden taşıma ilişkisine; konşimento, navlun, laytime–demurrage, müşterek avarya, sınırlama rejimi, tahkim–yetki gibi kurumsal başlıklar eşlik eder. Uyuşmazlıklar kural olarak Asliye Ticaret Mahkemelerinde görülür; milletlerarası pratikte tahkim (ISTAC, LMAA, ICC) tercih edilir.

---

2) Kurucu Unsurlar: Sözleşmenin iskeleti nasıl kurulur?

2.1. Taraflar ve yardımcılar

• Taşıyan (carrier): Gemiyi kendi adına işleten (donatan/işleten). Temel borçları: denize ve yüke elverişlilik, özenle taşıma, zamanında teslim, konşimento düzeni.

• Gönderici/taşıtan (shipper/charterer): Yükü ve bilgileri doğru beyan eder, ambalaj–etiket–tehlikeli yük bildirimlerini yapar; navlun ve kararlaştırılmış yan masrafları üstlenir.

• Alıcı/hamil (consignee/holder): Konşimentoyla teslim talep eder; çoğu durumda hak sahibi sıfatı kazanır.

• Kaptan–acente (yardımcılar): Konşimento düzenleme, release talimatı, acil sözleşmeler, liman süreçleri gibi ticari fonksiyonlarıyla taşıyanın hukuki sonuçlarını doğrudan etkiler.

2.2. Konu, sefer ve gemi

Sözleşmenin konusu, belirli bir yükün deniz yoluyla A’dan B’ye taşınmasıdır. Bu kapsamda; gemi (tip/kapasite/sınıf), yükleme–boşaltma limanları, rota, hava/deniz koşullarına bağlı istisnalar, yük cinsi–miktarı–ambalajı yazılır. Seferin niteliğine göre:

• Liner (tarifeli) taşıma: Konteyner operasyonları, konşimento şartları belirleyicidir.

• Sefer çarteri (voyage): Belirli bir sefer karşılığı navlun.

• Zaman çarteri (time): Geminin süreli kullanım hakkı; yükümlülük ve sigorta dağılımı farklıdır.

2.3. Bedel ve süre rejimi: Navlun, laytime, demurrage

• Navlun taşıma bedelidir; “prepaid/collect” ayrımı ve yan masraflar (terminal, yakıt ayarı, konsolidasyon) sözleşmede net olmalıdır.

• Laytime yükleme/boşaltma için tanınan süredir;

• Demurrage laytime’ı aşan bekleme için önceden belirli tazminattır (“liquidated damages” mantığı);

• Despatch ise süreden tasarruf primidir.

• Detention (konteyner) ve storage (terminal) gibi kalemler, kapsam ve sorumluluk dağılımı bakımından ayrıca yazılmalıdır.

2.4. Belge düzeni: Konşimento ve ilişkili evrak

Konşimento (B/L) üç işleve sahiptir: ispat belgesi, teslim belgesi, kıymetli evrak. “Temiz” (clean) düzenlenmesi yükün görünürde sağlam ve ambalajının uygun olduğu varsayımını doğurur; “rezervli” (claused) düzen, hasar/ambalaj kusurunu görünür kılar.
Mate’s receipt, delivery order, booking note, eB/L (elektronik konşimento) gibi belgeler delil şemasının tamamlayıcılarıdır.

2.5. Risk ve menfaatin devri (satış sözleşmesi etkisi)

Risk ve sigorta yükümlülüğü çoğu kez satış sözleşmesindeki Incoterms (CIF/CIP/FOB/CFR) ile belirlenir. Taşıma sözleşmesine konu işlemlerde satış–taşıma–sigorta metinlerinin senkronu önemlidir; aksi hâlde konşimentonun devri ile sigortalı menfaat (insurable interest) arasında kopukluk doğabilir.

---

3) Hukuki Niteliği: Hangi tipte sözleşmeyle karşı karşıyayız?

• Rızai ve ivazlıdır: Tarafların karşılıklı ve uyumlu iradeleriyle kurulur; edimler paraya çevrilebilir.

• Tam iki tarafa borç yükleyen (sinallagmatik) yapıdadır: Taşıyan özenle taşıma ve teslim, taşıtan navlun ve talimat borcunu üstlenir.

• Şekle tabi değildir, fakat ispat bakımından yazılı ve belgeli yürütülür; konşimento fiilî olarak vazgeçilmezdir.

• Ticari iş niteliği baskındır; tacirler arasında basiretli tacir standardı, ispat ve ticari defterlerin delil değeri gibi sonuçlar doğurur.

• Süreklilik–anlık edim karışımı taşır: Sefer boyunca mütemadi özen borcu, teslimle sonuç doğurur.

• Genel işlem şartları (özellikle konşimentonun arka yüzü) ve örf–adet normatif alanı genişletir; “Himalaya” klozu (yardımcıların yararlanması) ve “paramount” klozu (üst hukuk/çarter hükümleri) bu çerçevededir.

---

4) Taşıyanın Sorumluluğu: Kapsam, kurtuluş kanıtı ve sınırlama

4.1. Kapsam

• Yükün zıya/hasarı: İstif/ventilasyon/ısı hataları, güverte yükü kurallarının ihlali, konteyner içi yoğuşma yönetilememesi tipik kaynaklardır.

• Gecikme: Makul rota ve seyrüsefer gereklerine uyulmaması halinde sorumluluk doğabilir.

• Yanlış teslim (misdelivery): Orijinal B/L ibrazı olmadan teslim, en maliyetli ihlallerdendir.

4.2. Kurtuluş kanıtı (exoneration) ve istisnalar

Taşıyan, denize ve yüke elverişlilik için makul özen gösterdiğini ve zararın kaçınılmaz deniz tehlikesi, kamu otoritesi işlemi, yani–yükün doğası/ambalaj kusuru gibi nedenlerden kaynaklandığını ispatlarsa sorumluluk daralır.
Tehlikeli yükte eksik/yanlış bildirim yapan gönderici aleyhine sorumluluk artar. Buna karşılık gerçeğe aykırı temiz B/L gibi taşıyana atfedilen fiillerde kurtuluş kanıtı alanı daralır.

4.3. Sınırlama rejimi ve kıymet beyanı

Uygulanacak hukuk rejimi, paket/birim veya tonaj esaslı sınırlandırma imkânı tanıyabilir; sınırlama fonu kurulması gündeme gelebilir.
Declared value (kıymet beyanı) ile taşıyanın sınırlama savunması kalkabilir; bu durumda navlun–sigorta primi ilişkisi yeniden kurulmalıdır.

4.4. İhbar–zamanaşımı

Teslimde kısa ihbar süreleri ve çoğu talepte kısa zamanaşımı söz konusudur. Tarafların iç prosedürle “24 saat ihbar / 7 gün survey / 1 yıl time-bar” disiplinini kurması önerilir.

---

5) Konşimento–Çarter İlişkisi: Hangi metin üstün?

Çarter (charter party) altında yapılan taşımalarda düzenlenen konşimento, genellikle “paramount clause” ile çarter hükümlerini içeri çeker. Bu eşgüdüm kurulmazsa forum parçalanması, hukuk–yetki çatışması ve sorumluluk sınırı uyumsuzluğu doğabilir.
Himalaya klozu ise acente, terminal, stivador gibi yardımcıların da sınırlamalardan yararlanmasına imkân verir.

---

6) Sözleşme Tasarımında 15 Maddelik Kontrol Listesi

1. Forum ve hukuk/yetki: Charter–B/L–terminal–sigorta aynı forum veya uyumlu tahkim (ISTAC/LMAA/ICC).

2. Navlun–yan masraflar: “Prepaid/collect”, terminal, bunker ayarı, detention/storage net yazılsın.

3. Laytime–demurrage: NOR geçerliliği, istisnalar (hava, grev, liman tıkanıklığı), “all purposes/reversible” gibi hesap teknikleri açık olsun.

4. FIO/FIOST ve iş bölümü: Yükleme–istif–boşaltma kimin sorumluluğunda?

5. Tehlikeli yük: IMDG beyanı, ambalaj/etiket, acil eylem planı.

6. Konşimento disiplini: Rezerv şerhi, clean B/L şartları, eB/L kabulü.

7. Release zinciri: Orijinalsiz teslim (misdelivery) için LOI şartları, eB/L platform kuralları, KYC/2FA.

8. Sınırlama rejimi: Sorumluluğun sınırlandırılmasına ve limitation fund opsiyonuna açık atıf.

9. Declared value: Gerekirse navlun–prim özelleştirmesi; aksi hâlde sınırlama korunsun.

10. Sigorta mimarisi: Taşıyan için P&I + H&M, yük ilgilisi için cargo, time charterer için liability/DTH; additional insured/waiver/loss payee kombinasyonlarını netleştirin.

11. Claims cooperation: Ortak survey, belge paylaşımı, notice takvimi.

12. ESG/uyum: ISM/ISPS/class sürekliliği, MARPOL–atık–emisyon kuralları.

13. Rota–güvenli liman: Safe port/safe berth ve trading limits/war risks uyuşması.

14. Güverte yükü/on deck: İzin, koruma önlemleri, hava raporları.

15. Elektronik kayıt: AIS/GPS, EDI, eB/L loglarının saklanması ve erişim politikası.

---

7) Uygulamadan Üç Kısa Senaryo

Senaryo 1 – Konteynerde ıslanma (sweat):
Teslimde küf/ıslanma tespit edildi. Taşıyan; ventilasyon/ısı–nem logları, istif planı ve konteyner sızdırmazlık raporlarıyla özen borcunu ispatlar. Göndericinin ambalaj kusuru varsa, savunma güçlenir.

Senaryo 2 – Orijinalsiz teslim (misdelivery):
Acente baskıyla teslim yaptı; orijinal B/L yok. P&I coverage tartışmalı; yalnızca banka avalli LOI ve ön onay süreci varsa risk yönetilebilir. eB/L platformunda release–KYC/2FA kayıtları hayatidir.

Senaryo 3 – Uygunsuz liman ve rıhtım hasarı:
Çarterer’in talimatıyla dar manevralı limana giriş; rıhtıma zarar verildi. H&M fizikî hasarı karşılar; P&I üçüncü kişi talebine bakar; çarterer yönünden liability/DTH gündeme gelir. “Safe port/safe berth” klozu rücu yönünü belirler.

---

8) Delil Disiplini: Dava çıkmadan davayı kazanmak

• Operasyon kayıtları: NOR–laytime, AIS/GPS, rota–hız verileri, bakım/sertifika (class, ISM/ISPS), hatch cover testleri.

• Yükleme–boşaltma delilleri: Survey/tally, foto–video, terminal EDI, seal (mühür) kayıtları.

• Belge akışı: Konşimento/mate’s receipt, eB/L logları, acente yazışmaları.

• İç prosedür: “24 saat ihbar / 7 gün survey / 1 yıl time-bar” ve tek sayfalık claims playbook.

---

9) Sonuç: Doğru tasarım, öngörülebilir sonuç

Deniz taşıma sözleşmesi, yalnızca “A’dan B’ye taşıma” taahhüdü değildir; taraflar–konu–bedel–belgeler–sorumluluk ekseninde kurulan özel hukuk mimarisidir.
Konşimento ve çarter metinlerini senkron kuran, laytime–demurrage rejimini netleştiren, tehlikeli yük ve release süreçlerini prosedürleştiren, sınırlama–sigorta mimarisini baştan yazan taraflar; hem uyuşmazlık olasılığını azaltır hem de doğan dosyalarda ispat ve tahsil süreçlerini hızlandırır.