Konşimento ile Deniz Sigortasının Kesişimi: Teminat, Halefiyet ve Teslim Zincirinde Hukuki Mimari

Bu makale, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu (TTK) perspektifinden konşimento ile deniz sigortası (cargo, P&I, H&M) arasındaki ilişkiyi açıklar. Teminat kapsamı, temiz/rezervli konşimento, subrogation (halefiyet), waiver of subrogation, loss payee, müşterek avarya, eB/L ve LOI gibi uygulama başlıkları pratik örneklerle ele alınır; Incoterms ile risk ve menfaatin devri, yetki–hukuk seçimi ve zamanaşımı etkileri sade bir kontrol listesiyle özetlenir.

1) Konşimentonun hukuki doğası: Üç işlev, tek belge

TTK sisteminde konşimento, deniz taşımasında üç temel işlev üstlenir:

1. İspat belgesi: Taşıma sözleşmesinin varlığı ve şartlarını ispat eder.

2. Teslim belgesi: Eşyanın alıcıya** (meşru hamile) tesliminde aranan belgedir.

3. Kıymetli evrak niteliğiyle hak sağlayan belge: Ciro/teslim ile eşya üzerindeki tasarruf hakkını dolaşıma sokar.

Bu üçlü işlev, sigortacı–taşıyan–yük ilgilisi üçgeninde teminatın ne zaman ve nasıl işleyeceğini belirler. Temiz konşimento (clean B/L) taşınan eşyanın görünüşte hasarsız ve uygun ambalajla yüklendiğini gösterir; bu durum yük sigortası (cargo) bakımından ispat kolaylığı sağlar. Rezervli konşimento ise (ör. “ambalaj yırtık”, “nemli”) sigorta tazmininde tartışma başlığını büyütür.

Pratik not: Konşimentonun gerçek dışı şekilde “temiz” düzenlenmesi, taşıyan bakımından üçüncü kişiye karşı ağır sonuç doğurabilir; P&I teminatında kapsam tartışmalarına yol açabilir.

2) Deniz sigortası spektrumu: Kimin hangi poliçesi devreye girer?

• Cargo (yük) sigortası: Eşyanın kırılma, ıslanma, eksilme, hırsızlık, müşterek avarya katkısı gibi risklerine odaklanır. Uygulamada ICC (A/B/C) klozları ile teminat genişliği belirlenir.

• P&I (Protection & Indemnity): Taşıyanın üçüncü kişilere karşı sorumluluğunu (yük zıya/hasarı, misdelivery, yaralanma/ölüm, kirlilik vb.) kapsar.

• H&M (Gövde–Makine): Geminin fiziki zararlarını teminat altına alır.

Konşimento ile bu poliçeler, iki kritik noktada kesişir:

1. Teslim ve ispat: Temiz/rezervli konşimento, hasarın varlığı–zamanı–nedeni tartışmasında belirleyicidir.

2. Hak devri ve rücu: Cargo sigortacısı tazminatı ödedikten sonra konşimentodan doğan taşıyana karşı haklara halef olur (subrogation) ve rücu davası açar.

3) Incoterms ve “sigortayı kim yaptırır?” sorusu

Konşimentonun kime ve nasıl ibraz edileceği, çoğu kez satış sözleşmesi ve Incoterms ile uyumlu bir akışa bağlıdır:

• CIF/CIP: Kural olarak satıcı, yük sigortasını yaptırtır; konşimento ve sigorta belgeleri akreditif (UCP 600) kapsamında bankaya ibraz edilir.

• FOB/CFR: Uygulamada alıcı sigortayı üstlenir; risk malın gemiye yüklenmesiyle (CFR/FOB) alıcıya geçer.

Bu sebeple konşimento–sigorta–satış üçlüsü senkron olmalıdır. Aksi hâlde, konşimento el değiştirirken sigortalı menfaat (insurable interest), riskin geçiş anı ve loss payee soruları birbirine karışır.

4) Temiz/rezervli konşimento ve sigorta tazminatı

• Temiz konşimento: Görünürde hasarsız yük, uygun ambalaj. Cargo sigortasında teslimde ayıp iddialarına karşı güçlü başlangıç delili sağlar.

• Rezervli (claused) konşimento: “Ambalaj yetersiz”, “ıslak”, “kasalar ezik” gibi rezervler tazmin hesaplamasında indirim veya teminat dışı iddiasını gündeme getirebilir.

• Gerçeğe aykırı temizlik: Taşıyan, gerçeğe aykırı temiz konşimentonun sonuçlarından üçüncü kişiye karşı sorumludur; bazı P&I kulüpleri bu riski kapsam dışı bırakabilir.

İpucu: Kaptan ve acente, yükleme sırasında mate’s receipt ve foto/video tutanaklarıyla rezervlerini somutlaştırmalı; aksi hâlde sonraki tazmin ve rücu zincirinde delil zafiyeti doğar.

5) Subrogation (halefiyet), waiver ve additional insured

Subrogation: Cargo sigortacısı tazminatı ödedikten sonra, sigortalının haklarına halef olarak taşıyana/işletene/fiili taşıyana rücu eder. Rücu davasında konşimentodaki hukuk–yetki–tahkim ve zamanaşımı hükümleri geçerlidir. Deniz taşımalarında pek çok talep için kısa ihbar ve bir yıllık süre kritik önemdedir.

Waiver of subrogation: Taraflar, sigortacının rücu hakkını belirli ölçüde feragat ettirebilir. Sözleşmede (charter/B/L) waiver kullanılırsa, sigortacının halefiyeti sınırlandırılabilir; bunun prim–limit etkisi ve rücu dengesi baştan değerlendirilmelidir.

Additional insured / co-assured: Çarterer, gönderici veya finansör (banka) ilgili poliçeye ek sigortalı yazdırılabilir. Bu hâlde sigortacı, sigortalılar arası rücuyu sınırlandırabilir; konşimento ve satış sözleşmesindeki loss payee kaydıyla birlikte kime ödeme yapılacağı netleşir.

6) Konşimento ve “misdelivery” (orijinal belgesiz teslim): P&I ve LOI

Orijinal konşimento ibraz edilmeden teslim (misdelivery), deniz taşımacılığındaki en maliyetli uyuşmazlıklardandır.

• P&I etkisi: Pek çok P&I poliçesinde, orijinal B/L ibrazı olmaksızın teslim durumunda kapsam daralabilir veya istisnalar tetiklenebilir.

• LOI (Letter of Indemnity): Banka veya güvenilir bir tarafça verilen tazmin taahhüdü ile teslim sağlanır; ancak LOI dahi mutlak koruma değildir.

• eB/L platformları: Elektronik konşimento sistemlerinde teslim süreçleri platform kuralları ile yönetilir; acente talimatları ve release zinciri yazılı ve zaman damgalı olmalıdır.

Tavsiyem: “B/L ibrazı olmadan teslim” talepleri için acente talimatı + LOI şablonu + P&I bildirim üçlüsü önceden yazılsın; kimlik ve yetki kontrolleri check-list ile yapılsın.

7) Müşterek avarya (General Average): Konşimento–sigorta ortak alanı

Seferin ve tüm menfaatlerin selameti için yapılan olağanüstü fedakârlık ve masraflar müşterek avaryadır.

• Konşimentodaki GA klozu, uygulanacak kurallara (ör. York–Antwerp Rules) atıf yapar.

• Cargo sigortası, yük ilgilisinin GA katkısını ve eşlik eden masrafları teminat altına alır.

• Average guarantee/bond süreçlerinde, yük sigortacısı teminat mektubu vererek teslimi hızlandırır; dispeç raporuyla katkı oranı belirlenir.

8) Sorumluluk sınırlaması, declared value ve rücuya etkisi

Taşıyanın sorumluluğu, deniz hukukunda çoğu zaman sınırlandırılabilir (paket/değer/tonaj esaslı).

• Declared value (kıymet beyanı): Konşimentoda yüksek kıymet beyanı yapılırsa, taşıyanın sınırlandırma hakkı kalkabilir; navlun ve prim dengesi değişir.

• Sigorta–rücu etkisi: Sigortacı, halefiyetle taşıyana yöneldiğinde, konşimento sınırlama rejimi ve kıymet beyanı faturanın sonucunu belirler.

9) Bankalar, akreditif ve loss payee

Akreditifli satışlarda banka, orijinal konşimento ve sigorta poliçesi/sertifikası arar.

• Loss payee: Tazminatın kime ödeneceği (ör. finansör banka, malik) poliçeye yazılır.

• Rehin/temlik: Konşimento ve sigorta alacaklarının rehni/temliki ile finansör, risk gerçekleştiğinde doğrudan tahsil güvencesi sağlar.

10) Elektronik konşimento (eB/L) ve dijital ispat

eB/L, kıymetli evrakın elektronik şekilde devrine imkân tanır. Sigortacı açısından:

• İspat zinciri daha şeffaflaşır (log kayıtları),

• Teslim/release adımları dijitalleşir; kimlik/doğrulama önem kazanır,

• Poliçe klozlarında eB/L kabulü ve platform kurallarına uyumun ayrıca yazılması önerilir.

11) Uygulamada en çok yapılan 10 hata (ve çözüm)

1. Konşimento–satış–sigorta metinlerini senkronlamamak.
   – Çözüm: Incoterms tablosu ile kimin sigortalayacağı–riskin ne zaman geçtiği açık yazılsın.

2. Gerçeğe aykırı temiz B/L düzenlemek.
   – Çözüm: Rezerv şerhini koyun; aksi hâlde P&I kapsamı tehlikeye girer, rücu zinciri ağırlaşır.

3. LOI ile belgesiz teslimi “risksiz” sanmak.
   – Çözüm: LOI şablonunu P&I görüşüyle güncelleyin; yüksek riskte banka aval/liability cap kullanın.

4. Waiver/additional insured/loss payee’yi ezbere yazmak.
   – Çözüm: Rücu dengesini görsel şema ile kontrol edin; istenmeden “rücu kilitlenmesi” yaratmayın.

5. P&I ihbarını geciktirmek.
   – Çözüm: “Notice of loss” için saatlik prosedür; acente–kaptan–işletmeci eğitimli olsun.

6. Tehlikeli yük bilgisini saklamak/eksik vermek.
   – Çözüm: IMDG ve güvenlik formları eksiksiz; aksi hâlde teminat ve rücu zinciri bozulur.

7. Zamanaşımı ve ihbar sürelerini kaçırmak.
   – Çözüm: Konşimentodaki ve TTK’daki kısa süreleri sözleşmeye “hatırlatıcı kloz” olarak ekleyin.

8. eB/L–release akışını yazısız yürütmek.
   – Çözüm: Platform kurallarını acente talimatı ve “KYC/2FA” kontrolüyle birleştirin.

9. Müşterek avarya teminatını planlamamak.
   – Çözüm: Average guarantee/bond için hazır şablon; yük sigortacısıyla ön teyit.

10. Forum parçalanması (charter bir yerde, B/L başka).
    – Çözüm: Mümkünse tek forum; değilse en azından uyumlu tahkim (ISTAC/LMAA/ICC).

12) Avukatın masasında bulunması gereken kısa kontrol listesi

• Incoterms–konşimento–sigorta uyum tablosu (risk–menfaat–sigortalayan).

• Temiz/rezervli B/L kayıtları; mate’s receipt ve foto/video deliller.

• P&I–Cargo–H&M poliçe metinleri, additional insured/waiver/loss payee klozları.

• LOI şablonu + P&I görüşü + kimlik/doğrulama protokolü.

• Average guarantee/bond ve dispeç süreci talimatı.

• Yetki–hukuk–tahkim klozlarının eşgüdümü; zamanaşımı–ihbar takvimi.

• eB/L kullanım rehberi ve acente release akışı (zaman damgalı).

13) Sonuç: Konşimento “hak ve teslimi”, sigorta ise “parayı ve rücuyu” taşır

Deniz ticaretinde konşimento, hakkın ve teslimin anahtarı; sigorta ise riskin finansal emniyet supabıdır. İkisini aynı çerçevede okumak; teminatın kapsamı, teslim prosedürü, rücu zinciri ve zamanaşımı gibi dört kritik hattı baştan “kilitlemek” demektir.
Kısa formül: Doğru konşimento + doğru poliçe + doğru prosedür = hızlı tazminat ve öngörülebilir sonuç.