Deniz Ticareti Hukukunda “Ticari İş – Tacir – Tüzel Kişilik” İlişkisi: TTK’da Sistematik Çerçeve ve Uygulama Rehberi

Meta açıklama (SEO): Bu makale, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK) deniz ticareti bakımından ticari iş, tacir ve tüzel kişilik kavramlarının nasıl konumlandığını; navlun ve konşimento ilişkilerinden donatanın sorumluluğuna, acente ve kaptanın temsil yetkilerinden donatma iştirakine kadar pratik sonuçlarıyla açıklar. Asliye Ticaret Mahkemesi görevi, basiretli tacir ölçütü, defter tutma–ticaret unvanı–sicil yükümlülükleri ve tüketici istisnası gibi kritik başlıklar sade bir kontrol listesiyle sunulur.

1) Neden bu üç kavram birlikte okunmalı?

Deniz taşımacılığında tek bir işlem (ör. navlun sözleşmesi) dahi en az üç katmanda sonuç doğurur:

1. Ticari iş niteliği: İşin mutlak veya nispi ticari iş sayılması; delil, faiz, ticari örf ve adet, zamanaşımı gibi kuralları belirler.

2. Tacir sıfatı: İşlemin taraflarının “tacir” olup olmaması; özellikle basiretli tacir gibi davranma, ispat ve ticari defter hükümlerini tetikler.

3. Tüzel kişilik: Taraf bir şirket veya donatma iştiraki ise; yetki, temsil, sorumluluk ve icra/teminat mimarisi farklılaşır.

TTK’da Deniz Ticareti (Beşinci Kitap, m. 931 ve devamı) lex specialis olarak özel hükümler içerirken; ticari iş, tacir ve tüzel kişilik başlıkları Genel Hükümler ile birlikte uygulanır. Doğru sınıflandırma, uyuşmazlığın seyrini (mahkeme, tahkim, teminat, ispat) baştan belirler.

2) Ticari iş (ticari nitelik) deniz taşımacılığında nasıl belirlenir?

2.1. Mutlak ticari işler

TTK’da kanunda düzenlenen birçok denizcilik kurumu (navlun, konşimento, gemi ipoteği, müşterek avarya, çatma, kurtarma vb.) mutlak ticari iş kabul edilir. Taraflardan biri tacir olmasa bile (ör. yük ilgilisi tüketici değilse), işin niteliği ticari sonuçları tetikler:

• Asliye Ticaret Mahkemesi görevi,

• Ticari faiz ve temerrüt faizi rejimi,

• Ticari örf ve adetin uygulanması.

2.2. Nispi ticari işler

Taraflardan en az birinin ticari işletmesiyle ilgili yapılan ve ticari sayılan işlemler de (ör. armatörün yaptığı bunker alımı, terminal hizmet sözleşmesi) ticari iş niteliği kazanır. Bu durumda da delil ve faiz rejimi ticari hükümler üzerinden yürür.

2.3. Tüketici istisnası

Yük ilgilisinin tüketici olduğu uç durumlar (ör. kişisel eşyasını taşıtan gerçek kişi) istisna oluşturabilir. Genel kural deniz işlerinin B2B alanında görülmesidir. Tüketici niteliği iddia ediliyorsa ispat ve uyuşmazlık çözüm yolları baştan şekillendirilmelidir.

Pratik sonuç: Deniz taşımacılığında ticari iş niteliği kuraldır; istisna iddiası (tüketici) titizlikle belgelenmelidir.

3) Tacir kimdir? Denizcilikte tacir olmanın sonuçları

3.1. Tacir tanımı ve kazanılması

TTK’ya göre ticari işletmeyi kısmen dahi olsa kendi adına işleten kişi tacirdir (TTK m. 11–12 çerçevesi). Denizcilikte gemi işletmeciliği, navlun faaliyetleri, acentelik–lojistik hizmetleri tipik ticari işletme örnekleridir.

• Donatan (gemiyi deniz ticaretinde kendi adına işleten kişi/şirket) salt deniz işletmesi nedeniyle tacir kabul edilir.

• Armatör şirketleri ile gemi işletmecileri de tacirdir.

3.2. Tacire özgü yükümlülükler (denizdeki yansımalar)

• Basiretli tacir gibi davranma (TTK m. 18): Donatan/işleten makul teknik–hukuki özeni göstermek zorundadır. Örn. denize/yüke elverişlilik, istif/ventilasyon, zamanında NOR, laytime/demurrage yönetimi.

• Ticaret unvanı kullanma ve ticaret siciline tescil (gemi siciliyle karıştırılmamalı): Unvan ve sicil başka, gemi sicili (TGS/BK/TUGS) başka sistemdir.

• Defter tutma ve saklama: Gemi günlükleri, AIS/GPS, yükleme–boşaltma raporları, konşimento setleri ve eB/L logları defter/elektronik kayıt düzenine entegre edilmelidir.

• Ticari iş karinesi: Tacirin borçlarının ticari sayılması, faiz ve ispat rejiminde etkili olur.

3.3. Tacir yardımcıları

Deniz pratiğinde kaptan, acente, gemi müdürü ve broker gibi yardımcılar kritik rol oynar.

• Kaptan, TTK’da donatanın temsilcisi gibi davranır; konşimento düzenleme, acil sözleşme yapma gibi işlemler yapabilir.

• Acenteler, liman–teslim–gümrük süreçlerinde donatan adına hareket eder; release ve teslim talimatları acente yazışmalarıyla ilerler.

• Yardımcıların yetki sınırları yazılı olmalı; acente talimat seti ve yetki sirküleri güncel tutulmalıdır.

4) Tüzel kişilik: Şirketler, donatma iştiraki ve temsil

4.1. Şirketler (AŞ/Ltd. ve yabancı şirket şubeleri)

Deniz taşımacılığı çoğu kez tüzel kişilik eliyle yürütülür (AŞ, Ltd., yabancı şirket şubesi). Tüzel kişilik; sınırlı sorumluluk, öngörülebilir temsil, finansman/teminat kolaylığı sağlar.

• Yetkili organ/temsil: Yönetim kurulu/müdürler; imza sirküleri ve ticaret sicili kayıtları net olmalı.

• Forum ve tahkim: Çoğu sözleşmede (charter/konşimento/terminal) hukuk ve yetki seçimi ile tahkim (ISTAC, LMAA, ICC) yer alır; şirket sözleşmesindeki iç yetki kurallarıyla uyumlu yazılmalıdır.

4.2. Donatma iştiraki (ortak donatanlık)

Donatma iştiraki, bir veya birden çok geminin birden çok kişi tarafından ticari amaçla birlikte işletilmesi modelidir.

• Tüzel kişilik değildir, ancak TTK’da özel hükümlerle düzenlenmiş birlikte işletme formudur.

• Gemi müdürü (işletme yöneticisi) ve karar çoğunluğu hükümleri sözleşmeyle belirlenir.

• Dış ilişkide sorumluluk (bazı hâllerde müteselsil) doğabilir; iç ilişkide masraf–kâr/zarar pay oranlarına göre yürür.

• Finansmanda ipotek ve öncelik sıralaması, tüm paydaşların rızası ve intercreditor yapılarla güvenceye alınmalıdır.

4.3. Tüzel kişilik – tacir – ticari iş üçgeni

• Bir şirket (tüzel kişi) denizcilik faaliyetini yürüttüğü için tacirdir; yaptığı navlun/lojistik sözleşmeleri ticari iştir.

• Donatma iştiraki tüzel kişilik değil; ancak yürüttüğü faaliyet ticaridir. Taraf/hasım gösterimi, paydaşlar ve/veya gemi müdürü üzerinden yapılır; teminat ve haciz uygulamalarında pratik farklılıklar çıkar.

5) Ticari dava ve görev: Asliye Ticaret Mahkemesi – Tahkim

TTK m. 4 ve ilgili hükümler uyarınca deniz ticaretinden doğan uyuşmazlıklar ticari dava niteliği taşır ve kural olarak Asliye Ticaret Mahkemesi görevlidir. Sözleşmede tahkim (ISTAC/LMAA/ICC) kararlaştırılmışsa mahkeme tahkim itirazı üzerine görevsizlik kararı verebilir.
İyi pratik:

• Tüm sözleşmeleri tek forum mantığıyla hizalayın (charter–konşimento–terminal–manning).

• Arbitral LOU ve geçici teminat mekanizmalarını önceden planlayın.

• Geçici hukuki koruma (ihtiyati haciz/tutuklama) deniz işlerinde kritik araçtır; yetki–teminat dengesi sözleşmede öngörülmelidir.

6) Uygulama örnekleri: Üç kısa senaryo

Senaryo 1 – Liner taşımada konşimento ve tüketici iddiası

Kişisel eşyasını konteynerle taşıtan gerçek kişi, hasar iddiasında tüketici olduğunu savunuyor. Taşıyan şirket tacir; işlem mutlak ticari iş görünümünde.

• Kontrol listesi: Konşimento klozları, teslim/release kayıtları, paket başına sınırlama, ihbar süresi.

• Sonuç: Tüketici iddiası delillendirilemiyorsa ticari rejim uygulanır; Asliye Ticaret görevli.

Senaryo 2 – Zaman çarterinde off-hire ve hız/tüketim

Donatan AŞ ile çarterer Ltd. arasında time charter var. Hız–tüketim sapması ve off-hire tartışması çıktı.

• Kontrol: Recap–charter metni uyumu, NOR ve laytime ile karışıklık, günlük raporlar, AIS kayıtları.

• Sonuç: Her iki taraf tacir; işlem ticari; deliller ticari defter ve kayıt rejimine tabi.

Senaryo 3 – Donatma iştirakinde teminat sırası

Bir gemi, üç paydaşın donatma iştirakiyle işletiliyor. Finansman bankası ipotek kurdu; liman borçları birikti.

• Kontrol: İpotek sırası, maritime lien riski (liman/römorkaj), P&I yazışmaları.

• Sonuç: Bazı deniz alacakları ipoteğe üstün gelebilir; tutuklama (arrest) gündeme gelir. Paydaşlar açısından müteselsil etkiler ve iç rücu mekanizması işletilir.

7) Basiretli tacir ilkesi ve ispat: Deniz dosyalarında kritik fark

Basiretli tacir ölçütü (TTK m. 18), deniz dosyalarında teknik özen standardını yükseltir:

• Denize/yüke elverişlilik (class–ISM–ISPS),

• İstif/ventilasyon–ısıtma parametreleri,

• NOR’un geçerliliği, laytime/demurrage/detention hesabı,

• Elektronik belge senkronu (eB/L–acente talimatı–release),

• P&I ihbar rejimi ve survey kayıtları.

İspat ve ticari defter: Tacirin kayıtları (uğrağı raporları, EDI/e-mail, terminal tutanakları, AIS) ispatın omurgasıdır. İtirazsız hesap–fatura ve teslim tutanakları özellikle navlun ve demurrage alacaklarında belirleyicidir.

8) Tüzel kişi ve tacir olmanın yan sonuçları: Unvan, sicil, defter, reklam ve rekabet

• Ticaret unvanı ve sicil: Şirketler unvanı denizcilik sektörüne uygun seçmeli; şube/ajan yapılanmaları sicile doğru kaydedilmelidir.

• Defter ve saklama: E-fatura/e-arşiv ve liman–terminal entegrasyonları; konşimento setleri ve eB/L logları arşivlenmelidir.

• Reklam ve haksız rekabet: Tarifeler, transit süre vaatleri, teslim garantileri gerçek ve doğrulanabilir olmalıdır.

• Uyum/ESG: MARPOL, yakıt/emisyon, atık ve iş sağlığı güvenliği yükümlülükleri sözleşme metinlerine eklenmeli; cezai şart/indemnity ile desteklenmelidir.

9) Kısa kontrol listesi

1. Taraf sıfatları: Donatan/işleten/tacir statüsü net mi? (Unvan, sicil, yetki sirküleri)

2. Ticari iş niteliği: Mutlak mı, nispi mi; tüketici iddiası var mı?

3. Sözleşme senkronu: Charter–konşimento–terminal–manning–sigorta aynı foruma mı bağlı?

4. Belge akışı: NOR, laytime, demurrage/detention; eB/L–release–acente talimatları zaman damgalı mı?

5. Teminat ve icra: LOU/banka teminatı; ihtiyati haciz–tutuklama stratejisi; ipotek ve maritime lien riski.

6. Basiretli tacir standardı: Class sertifikaları, ISM/ISPS, survey raporları güncel mi?

7. Defter ve ispat: AIS/GPS, terminal ve gümrük kayıtları, e-posta/EDI arşivi hazır mı?

10) Sonuç: Doğru sınıflandır, doğru forum, öngörülebilir sonuç

Deniz ticaretinde ticari iş – tacir – tüzel kişilik üçlüsü, TTK’nın genel hükümleri ile Beşinci Kitap hükümlerinin iç içe geçtiği bir zemindir.

• Ticari iş niteliği çoğu vakada varsayımdır; istisnalar dikkatle ispat ister.

• Tacir olmanın sonuçları (basiret, defter, unvan, sicil) deniz dosyalarında teknik özen standardını yükseltir.

• Tüzel kişilik (şirketler) temsil ve teminat mimarisini güçlendirirken, donatma iştiraki özel sözleşmesiz yönetildiğinde risk üretir.

Sözleşmeleri tek forum ve uyumlu teminat mantığıyla kurgulayan; belge akışını zaman damgalı yöneten ve basiretli tacir standardını operasyonel prosedüre dönüştüren taraf, hem uyuşmazlıkta ispat avantajı kazanır hem de maliyet ve süre açısından öngörülebilir sonuçlar elde eder.