TTK’da “Gemi”nin Hukuki Çerçevesi: Kavram, Niteliği ve Sicil Sistemindeki Rolü

Bu makale, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK) “gemi” kavramını, geminin hukuki niteliğini (sui generis mal) ve gemi sicili/bağlama kütüğü/TUGS sistemi içindeki rolünü açık ve pratik bir dille anlatır; uygulamada en çok karşılaşılan sorunları örnek ve çözümlerle özetler.

1) Giriş: Neden “gemi”yi doğru tanımlamak zorundayız?

Deniz taşımacılığı söz konusu olduğunda her şey gemi etrafında döner: mülkiyet devri, finansman (ipotek), sigorta, konşimento ilişkisi, yük hasarı, haciz veya tutuklama… TTK’nın Beşinci Kitabı (m. 931 ve devamı) bu alanı ayrıntılı düzenler ve deniz ilişkilerinde lex specialis (özel hüküm) olarak öncelikle uygulanır. Bu nedenle geminin ne olduğu, nasıl kayıt altına alındığı ve hangi hakların bu kayıtlarla kazanılıp üçüncü kişilere karşı ileri sürülebildiği, bir dosyanın kaderini belirler.

2) Gemi kavramı: Pratik üçlü ölçüt

Uygulamada “gemi”, denizde sefer yapmaya elverişli, ekonomik/ticari faaliyete tahsis edilmiş ve suda hareket kabiliyeti bulunan deniz aracıdır. Bu çerçeve; konteyner/tanker/RO-RO, römorkör, yat, balıkçı teknesi gibi tipleri kapsar.
Buna karşılık yüzer havuz, sabit platform, kıyıya bağlı ponton gibi yapılar genellikle gemi sayılmaz. Ayrım önemlidir; çünkü gemi sayılmayan araçlarda ipotek, deniz alacağı, sorumluluğun sınırlandırılması gibi rejimler farklı sonuç doğurabilir.

İpucu: “Deniz aracı” daha geniş bir üst kavramdır; her deniz aracı gemi değildir. Dosyada rejimi doğru seçmek için sefer elverişliliği + tahsis amacı + hareket üçlüsünü kontrol edin.

3) Geminin hukuki niteliği: Sui generis (kendine özgü) mal

Gemi ne tamamen taşınır ne de taşınmazdır; kendine özgü bir malvarlığı unsurudur.

• Taşınır yönü: Teslim, zilyetlik, satış/kira ilişkilerinde taşınır mantığı baskındır.

• Taşınmaz benzeri yönü: Sicile tescil, ipotek, takyidat sırası ve aleniyet ilkeleri taşınmaz yaklaşımına yakındır.

• İcra özel rejimi: Deniz alacaklıları rehin hakkı (maritime lien), ihtiyati haciz/tutuklama gibi kurumlar klasik taşınır-taşınmaz şablonunun ötesinde güçlü koruma sağlar.

Sonuç:

• Mülkiyet devri çoğunlukla sözleşme + teslimle olur;

• Gemi ipoteği gibi haklar tescille kurulur ve üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilir;

• Sicil aleniyeti iyi niyetli üçüncü kişiyi korur, işlem güvenliği sağlar.

4) Sicil sisteminin omurgası: TGS, Bağlama Kütüğü ve TUGS

a) Türk Gemi Sicili (TGS)

Ticari gemiler başta olmak üzere belirli nitelikleri taşıyan gemilerin mülkiyet, ipotek, haciz, şerh kayıtları TGS’de tutulur. Tescil; hakların görünürlüğünü ve öncelik sırasını belirler. İpotek, kural olarak kurucu tescil ile doğar.

b) Bağlama Kütüğü (BK)

Küçük deniz araçları ve belirli tekneler için basitleştirilmiş sicildir. Liman otoritesiyle yakın çalışan pratik bir kanaldır; amatör/yat pazarı ve küçük ticari tekneler için tercih edilir.

c) Türk Uluslararası Gemi Sicili (TUGS)

4490 sayılı Kanun uyarınca kurulan TUGS; uluslararası rekabet için vergi/harç ve bazı idari kolaylıklar sağlar. Finansman işlemlerinde ipotek kurulumunun şeffaflığı, bayrak/milliyet avantajları ve işletme maliyeti nedeniyle sıkça tercih edilir.

d) Milliyet (bayrak) ve hukuki sonuçlar

Sicil kaydı, geminin bayrağını ve dolayısıyla tabi olacağı kamu hukuku denetimini belirler. Bayrak değişikliği, çoğu kredi sözleşmesinde teminat ihlali sayılabileceğinden terkin-yeniden tescil süreçleri sözleşme klozları ile uyumlu yürütülmelidir.

5) Uygulamada en sık görülen sorunlar

Aşağıdaki beş başlık, dosyaların çoğunda karşımıza çıkar. Her biri için kısa sebep–risk–çözüm özetini ekledim.

1) Yanlış veya eksik tescil

• Neden olur? Satın alma sonrası terkin/tescil gecikir; ölçü-tip bilgileri, motor/IMO numarası hatalı girilir.

• Risk: İpoteğin sırası tartışmalı olur; haciz/teminat işlemleri aksar; iyi niyetli üçüncü kişi korunur ve hak kaybı doğabilir.

• Ne yapmalı? İşlem öncesi sicil özeti ve tarihçe alın, hull-IMO eşleştirmesi yapın; satış-ödeme-tescil zincirini kapanış takvimi ile bağlayın.

2) Çifte kayıt veya belirsiz bayrak

• Neden olur? Terkin yapılmadan başka sicile geçme girişimleri; yabancı liman uygulamalarında uyumsuzluk.

• Risk: Mülkiyet ve ipotek üzerinde yetki çatışması; icrada hangi geminin yakalanacağı belirsizleşir.

• Ne yapmalı? Terkin yazısı ve “no-encumbrance” teyitleri olmadan bayrak değişimine başlamayın; finansör onayını sözleşmeye bağlayın.

3) Malik–işleten ayrımının karışması (charter yapıları)

• Neden olur? Bareboat veya time charter’da gemiyi fiilen işleten ile malik farklıdır.

• Risk: Haciz/tutuklama talepleri yanlış tarafa yönelir; sorumluluk zinciri bulanıklaşır.

• Ne yapmalı? Sözleşmede işleten tanımını açık yazın; P&I yazışmalarında taraf sıfatlarını netleştirin; sicil çıktısı ile charter sözleşmesini birlikte okuyun.

4) Elektronik belge-akışının sicille senkron olmaması

• Neden olur? e-konşimento (eB/L) süreçleri ile fizikî konşimento ve sicil kayıtları aynı anda güncellenmez.

• Risk: Teslim/zilyetlik ispatı zorlaşır; yükün yanlış kişiye teslimi iddiası gündeme gelir.

• Ne yapmalı? Taşıyıcı-acente talimatları, eB/L platform kuralları ve teslim protokolü birbirine bağlansın; rezerv şerhleri ve “release” adımları check-list ile izlensin.

5) Hızlı icra/koruma tedbirine hazırlıksız yakalanma

• Neden olur? Deniz alacağı doğunca alacaklı hızla ihtiyati haciz/tutuklama ister; borçlu tarafın teminat ve itiraz stratejisi yoktur.

• Risk: Geminin seferi durur; terminal/laytime maliyetleri katlanır; pazarlık gücü kaybolur.

• Ne yapmalı? Sözleşmelere forum, tahkim ve teminat klozları ekleyin; olası haciz senaryolarında alternatif gemi/banka teminatı ve acil yetki-vekalet planı önceden hazır olsun.

Özet kural: “Sicil temizliği + belge senkronu + hızlı koruma stratejisi” üçlüsü, deniz dosyalarının %80’ini kontrollü hale getirir.

6) Sözleşme ve uyum için kısa kontrol listesi

• Hukuk/yer seçimi ve tahkim: ISTAC/LMAA/ICC uyumlu; mahkeme-tahkim ilişkisi net.

• Teslim ve tescil kapanışı: Ödeme–teslim–tescil eşzamanlı; koşullu teslim mümkünse “escrow” veya “closing memorandum”.

• İpotek ve öncelik: Tescil sırası ve limitler açık; “intercreditor” varsa imzalı.

• Sigorta mimarisi: P&I ve gövde-makine poliçeleri güncel; notice of assignment/subrogation klozları uyumlu.

• Uyum/ESG: MARPOL/ISM/ISPS belgeleri geçerli; bayrak ve liman devleti denetimi takvimli.

7) Sonuç: Sicilin diliyle konuşan sözleşme, uyuşmazlıkta kazandırır

TTK, gemiyi ticaretin ve lojistiğin çekirdeği olarak düzenler. Gemi tanımı doğru yapıldığında, sui generis niteliğin gerektirdiği özel kurallar (tescil, ipotek, haciz, deniz alacağı) yerli yerine oturur. TGS–Bağlama Kütüğü–TUGS üçlüsünün doğru seçimi ve kayıtların temizliği; finansman değerini yükseltir, uyuşmazlıkta ispatı kolaylaştırır, icrada manevra alanı sağlar. Prensip basit: Doğru tanım + temiz sicil + önceden yazılmış koruma planı = öngörülebilir sonuç.