Menfi Tespit Davası Nedir?

1) Tanım ve hukuki dayanak

Menfi tespit davası, borçlu olduğu ileri sürülen kişinin borçlu olmadığının tespiti için açtığı tespit davasıdır. Genel çerçeve HMK m.106 (tespit davası) ile çizilir; icra takipleri bakımından özel düzenleme ise İcra ve İflâs Kanunu (İİK) m.72’dedir. Amaç, borç ilişkisinin hiç doğmadığını, sona erdiğini (itfa, ibra vb.) yahut talep edilen miktarın fazla olduğunu mahkeme kararıyla ortaya koymaktır.

2) Davanın açılabileceği zamanlar

• Takipten önce: Alacaklı henüz icra takibi başlatmadan borçlu, ileride başlatılacak takibe karşı borçlu olmadığını tespit ettirebilir (İİK m.72/1).

• Takip sırasında: Kesinleşmiş/kesinleşmemiş takip devam ederken de açılabilir (İİK m.72/2). Bu durumda icranın durması, aşağıda açıklandığı gibi teminat karşılığı ihtiyati tedbire bağlıdır.

• Ödeme yapıldıktan sonra (istirdat): Borçlu, icra tehdidi altında ödemeyi yapmak zorunda kalmışsa, menfi tespit davası istirdat davasına dönüşür. Ödenenin geri alınması, ödemeden (veya öğrenmeden) itibaren 1 yıl içinde istenebilir (İİK m.72/7).

3) Görevli ve yetkili mahkeme

• Görev: Kural olarak Asliye Hukuk Mahkemesi görevlidir. Uyuşmazlık ticari işten doğuyorsa Asliye Ticaret Mahkemesi, tüketici işlemlerinden doğuyorsa Tüketici Mahkemesi görevlidir.

• Yetki: Genel yetki davalının (alacaklının) yerleşim yeri mahkemesidir (HMK m.6). İcra takibi yapılmışsa, takibin yapıldığı yer mahkemesi de yetkilidir (İİK m.72/1).

4) İspat ve deliller

Borç ilişkisinin varlığını iddia eden alacaklı kural olarak borcun kaynağını ispatlar (HMK m.190). Borçlu, itfa/ibra/zamanaşımı gibi borcu sona erdiren olguları dayandığında bunları kendisi ispat eder.
Uygulamada başlıca deliller: sözleşme/ek protokoller, senetler (bono/çek), fatura–irsaliye, cari hesap mutabakatı, dekont, yazışmalar (e-posta/mesaj), ticari defter kayıtları, uzman bilirkişi incelemeleri.

5) Geçici hukuki koruma: İcranın durması–teminat

• Takipten önce açılan menfi tespit davasında mahkeme, koşulları varsa ihtiyati tedbirle alacaklının takibe başlamasını yasaklayabilir (İİK m.72/1).

• Takip sırasında açılan davada, icranın durması borçlunun teminat göstermesine bağlıdır: Mahkeme ihtiyati tedbirle takibi durdurabilir; teminat miktarı alacak miktarının %15’inden az olamaz (İİK m.72/2).
  Bu tedbir, borçluyu geri dönülmesi güç zarar riskinden korur; öte yandan teminat, alacaklının hakkını güvence altına alır.

6) Tazminat rejimi (İİK m.72/3–4)

Menfi tespit davasında haksız çıkan taraf, karşı tarafın uğradığı zararları asgarî %20 tazminat olarak öder:

• Alacaklı haksız çıkarsa ve borçlu ödemede bulunmamışsa, alacaklı borçluya %20’den az olmamak üzere tazminata mahkûm edilir (İİK m.72/3).

• Borçlu haksız çıkarsa ve tedbirle icra durmuşsa, bu defa borçlu, alacaklıya %20’den az olmamak üzere tazminat öder (İİK m.72/4).
  Bu düzenleme, kötü niyetli/özensiz takip ve savunmaları caydırmayı hedefler.

7) Menfi tespit–istirdat farkı

• Menfi tespit: “Borçlu değilim” tespitidir; kural olarak geleceğe etkili sonuç doğurur, ödenmemiş borç hakkında icra tehdidini bertaraf eder.

• İstirdat: Ödenmiş bir borcun sebebe aykırı olduğunu ileri sürerek geri alınması davasıdır; edim iadesi ve faiz gündeme gelir. Süre, 1 yıldır (İİK m.72/7).

8) Stratejik/pratik notlar

1. Süre yönetimi: Takipten sonra açılacak davalarda tedbir ve teminat hazırlığı yapılmalı; aksi halde icra ilerler, mağduriyet derinleşir.

2. Delil ekonomisi: İtirazlar somut ve belge destekli olmalı; “borcu doğuran işlem hiç kurulmadı/sonradan sona erdi” ayrımı netleştirilmeli.

3. Kısmi borç–miktar tartışması: Borcun miktarına ilişkin uyuşmazlıklarda da menfi tespit mümkündür; talep kısmi tespit şeklinde kurgulanabilir.

4. İcra inkâr tazminatıyla karıştırmayın: İcra inkâr tazminatı (İİK m.67) itirazın iptali davalarına özgüdür; menfi tespitte İİK m.72 tazminatı uygulanır.

5. Görev ayrımı: Tarafların tacirliği, işlemin niteliği ve tüketici boyutu baştan belirlenmeli; yanlış görevli mahkemeye başvuru süre ve masraf kaybettirir.

9) Sonuç

Menfi tespit davası, borçlu olmadığını veya borcun/miktarın farklı olduğunu yargı kararıyla güvence altına almak isteyen kişiler için etkili bir hukuki yoldur. HMK m.106 ve İİK m.72 birlikte okunduğunda; davanın ne zaman açılacağı, icranın durması için teminat şartı, %20 tazminat yaptırımı ve 1 yıllık istirdat süresi gibi başlıkların doğru yönetilmesi, uyuşmazlığın kaderini belirler. Doğru mahkeme seçimi, ispat stratejisi ve geçici koruma tedbirleri, uygulamada başarı şansını önemli ölçüde artırır.

Asel DÖNGELLİ