Sebepsiz Zenginleşme Nedir? (HGK-K.2021/672 ışığında)

1) Tanım ve Kanunî Dayanak

Sebepsiz zenginleşme, haklı bir sebep olmaksızın bir kimsenin diğerinin malvarlığından veya emeğinden zenginleşmesi ve bunun karşı tarafta fakirleşme doğurması hâlinde ortaya çıkan ve zenginleşenin bu kazancı geri verme borcunu doğuran özel bir borç kaynağıdır. Türk Borçlar Kanunu (“TBK”) m.77 hükmü, zenginleşmenin özellikle (i) geçerli olmayan, (ii) gerçekleşmemiş ya da (iii) sonradan ortadan kalkmış bir sebebe dayanması durumlarında geri verme yükümlülüğünün doğacağını açıklar. İlhan Helvacı Dışarıları

2) Unsurlar

Sebepsiz zenginleşmeden söz edilebilmesi için üç temel unsur birlikte aranır:

• Zenginleşme (aktif artış veya pasif azalım),

• Fakirleşme,

• Zenginleşme ile fakirleşme arasında uygun illiyet bağı ve hukuken geçerli bir sebebin bulunmaması.
  Bu çerçeve, Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun 03.06.2021 tarihli, E.2017/157, K.2021/672 sayılı kararında da özetlenmiştir. Kararcı+1

3) Görünüm Şekilleri (TBK m.77–78)

Sebepsiz zenginleşme çoğunlukla şu kalıplarda karşımıza çıkar:

• Sebepsiz ifa (yersiz ödeme): Borçlu olmadığını bilmeden bir edimin ödenmesi.

• Sebebin gerçekleşmemesi: Edim, gelecekte gerçekleşecek bir şarta bağlanarak ifa edilmiş, ancak şart hiç gerçekleşmemiştir (ör. koşula bağlı sözleşmeler).

• Sebebin sonradan ortadan kalkması: Başlangıçta haklı sebep var iken, sonradan geçersiz hâle gelmiş ya da işlem hükümsüz sayılmıştır.
  HGK 2021/672; özellikle “gerçekleşmemiş sebep” hâllerinde, edim ifa edilmişse ve şart sonradan hiç doğmamışsa, edimi ifa eden aleyhine sebepsiz zenginleşme meydana geldiğini vurgular. Kararcı

4) Geri Verme Borcunun Kapsamı (TBK m.79–80)

Kural, aynen iadedir; aynen iade mümkün değilse zenginleşmenin değeri iade edilir. İadenin kapsamı belirlenirken iyi/kötü niyet dikkate alınır; iyi niyetli zenginleşen, elinden çıkardığı ölçüde geri vermekten kurtulabilirken; kötü niyetli zenginleşen, iade gününe kadar doğan yararlar ve faizden de sorumlu tutulabilir (denkleştirici adalet ilkesi). (Öğreti ve uygulama notları TBK m.79–80 çerçevesini bu şekilde açıklar.) Epik Partners Hukuk

5) Geri İstenemeyen Hâl (TBK m.81)

Hukuka veya ahlaka aykırı bir sonucun gerçekleştirilmesi amacıyla verilen şeyin geri istenmesi kural olarak mümkün değildir; hâkim bu şeyin Devlete mal edilmesine karar verebilir. (Örn. açıkça ahlaka aykırı menfaat karşılığı ödenen bedeller.) İlhan Helvacı Dışarıları+1

6) Zamanaşımı (TBK m.82)

Sebepsiz zenginleşmeden doğan istem, hakkın öğrenilmesinden itibaren 2 yıl, her hâlükârda zenginleşmenin gerçekleşmesinden itibaren 10 yıl içinde istenmelidir (kısa–uzun süre rejimi). Sürelerin niteliği; kısa sürenin sübjektif, on yıllık sürenin objektif ve mutlak olduğu yönündedir. İlhan Helvacı Dışarıları+2Kulaçoğlu Hukuk Bürosu+2

7) HGK-K.2021/672 Kararının Önemi ve Uygulamaya Etkisi

HGK, 03.06.2021 tarihli kararında (E.2017/157, K.2021/672):

• Sebepsiz zenginleşmenin teorik unsurlarını teyit etmiş,

• Özellikle şarta bağlı/ileride gerçekleşmesi beklenen olaya dayalı ifalarda, şart gerçekleşmezse iade yükümlülüğünün doğacağını somutlamış,

• Geri vermenin kapsamı belirlenirken uygun illiyet bağı ve denkleştirici adalet ölçütlerinin esas alınacağını vurgulamıştır.
  Karar; “sebebi hiç doğmamış” veya “sonradan ortadan kalkmış” işlemlerde iade talebinin yolunu açan emsal bir içtihat olarak uygulamada atıf almaktadır. Kararcı+1

8) Uygulama Notları (Pratik)

• Sözleşme hükümsüzse: Taraflar verdiklerini sebepsiz zenginleşme hükümlerine göre iade eder; iade ölçüsü denkleştirici adalete göre belirlenir. Karamercan Hukuk

• Koşullu ödemeler: Şart gerçekleşmediyse, ödeme yersiz sayılabilir; geri alma davasında, ödeme–fakirleşme–illiyet bağı belgelerle (dekont, yazışma, sözleşme) kurulmalıdır. Kararcı

• Faiz–yarar: Kötü niyet iddiası ispatlandığında, iade kapsamına faiz ve elde edilen semereler de girer (TBK m.79–80 mantığı). Epik Partners Hukuk

• Zamanaşımı itirazı: Davalılar çoğunlukla TBK m.82’yi def’i olarak ileri sürer; dava stratejisinde “öğrenme tarihi”nin ispatı kritik önemdedir. İlhan Helvacı Dışarıları

9) Sonuç

Sebepsiz zenginleşme; haklı sebebi bulunmayan değer kaymalarını iade yoluyla düzelten, hakkaniyet ve denkleştirici adalet eksenli bir kurumdur. TBK m.77–82 hükümleri ile HGK’nın 03.06.2021 tarihli K.2021/672 sayılı kararı birlikte değerlendirildiğinde; geçersiz işlem, gerçekleşmeyen şart veya sebebin sonradan düşmesi gibi hâllerde iade taleplerinin hukuki temeli güçlenmekte; iadenin kapsamı tarafların iyi/kötü niyetine ve somut yarar/zarar dengesine göre belirlenmektedir. İlhan Helvacı Dışarıları+1

Asel DÖNGELLİ