Genel İşlem Koşulu Nedir? (YHGK, K.2021/1718)

Genel işlem koşulları (GİK), bir sözleşme kurulurken düzenleyen tarafın ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanma amacıyla önceden ve tek başına hazırlayıp karşı tarafa sunduğu standart hükümlerdir. 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu (TBK) m.20, GİK’i bu şekilde tanımlar; hükümlerin sözleşme metninde veya ekinde yer alması, yazı tipi ya da biçimi nitelendirmeyi değiştirmez. Aynı amaçla hazırlanmış metinlerin birebir özdeş olmaması da GİK niteliğini ortadan kaldırmaz. Bu düzenleme, modern kitle sözleşmelerinin doğurduğu güç dengesizliklerini dengelemeyi amaçlayan emredici bir çerçevedir. ilhanhelvacidersleri.com

Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun 21.12.2021 tarihli, 2018/(19)11-1109 E., 2021/1718 K. sayılı kararında; standart sözleşmede yer alan, önceden tek taraflı hazırlanmış ve karşı akide “değiştirmeden kabul” amacıyla sunulmuş hükümlerin GİK olduğu açıkça vurgulanmıştır. Karar, GİK’in unsurlarını (önceden hazırlanma, çok sayıda sözleşmede kullanılma amacı, tek yanlı düzenleme ve pazarlık dışılık) ortaya koyarken, tarafların tacir/tüketici olmasının niteliği değiştirmediğini belirtir. Karamercan Hukuk

TBK m.21, GİK’in sözleşmeye dahil olması için üç şart arar: (i) düzenleyen, sözleşme kurulurken GİK’in varlığı hakkında açıkça bilgilendirme yapmalı; (ii) karşı tarafa içeriğini öğrenme imkânı sağlamalı; (iii) karşı taraf bunları kabul etmelidir. Bu şartlar gerçekleşmemişse ilgili hükümler “yazılmamış sayılır”. Ayrıca sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine “yabancı/şaşırtıcı” GİK’ler de yazılmamış sayılır (ör. beklenmedik tek yanlı fesih/kat ihtarı). ilhanhelvacidersleri.com

GİK denetimi üç aşamalıdır: (1) Yürürlük (kapsam) denetimi: m.21 uyarınca bilgilendirme–öğrenme–kabul zinciri sağlanmamışsa veya hüküm şaşırtıcıysa yazılmamış sayılır. (2) Yorum denetimi: GİK açık değilse ya da birden çok anlama geliyorsa düzenleyen aleyhine yorumlanır (TBK m.23). (3) İçerik denetimi: Dürüstlük kuralına (TMK m.2) aykırı, karşı taraf aleyhine veya durumunu ağırlaştıran GİK’ler kesin hükümsüzdür (TBK m.25). HGK 2021/1718 içtihadı ve yerleşik daire kararları, bu üç aşamalı şemayı takip eder. ilhanhelvacidersleri.com+2ilhanhelvacidersleri.com+2

“Yazılmamış sayılma”nın sözleşmeye etkisi TBK m.22’de düzenlenir: Sorunlu GİK dışlanır; sözleşmenin geri kalanı yürürlükte kalır. Düzenleyen, “bu hüküm olmasa sözleşmeyi yapmazdım” savunmasıyla sözleşmeyi tümden sakatlayamaz. Doğan boşluklar yedek hukuk/örf-adet veya hâkimin hukuk yaratmasıyla doldurulur. ilhanhelvacidersleri.com

GİK alanında iki önemli yasak daha vardır: (i) Değiştirme yasağı (TBK m.24): Düzenleyene tek yanlı olarak karşı taraf aleyhine sözleşmeyi değiştirme/yeni düzenleme yetkisi veren kayıtlar yazılmamış sayılır; (ii) Açıklık ve anlaşılabilirlik ilkesi (TBK m.23) gereği belirsiz/çelişkili hükümler düzenleyen aleyhine yorumlanır. ilhanhelvacidersleri.com+1

GİK hükümleri sadece tüketici sözleşmeleriyle sınırlı değildir; bankacılık, sigortacılık, telekomünikasyon, enerji gibi kitle sözleşmesi yapılan alanlarda ve tacirler arası ilişkilerde de uygulanır. Bununla birlikte, 6502 sayılı TKHK m.5’teki “haksız şart” rejimi tüketici sözleşmeleri bakımından ayrıca ve daha sert yaptırımlar öngörür (kesin hükümsüzlük). TBK’nın GİK rejimindeki “yazılmamış sayılma” ile TKHK’daki “haksız şartın kesin hükümsüzlüğü” arasındaki ayrım, uyuşmazlığın niteliğine göre önem taşır. Erdem & Erdem+2Hukuki Haber+2

İspat ve uygulama: Metin üzerinde “tartışılarak kabul edildi” türü kayıtların bulunması GİK niteliğini tek başına ortadan kaldırmaz (TBK m.20/3). Önceden hazırlanmış standart formlarda müzakere edilmişlik iddiasını kural olarak metni hazırlayan taraf ispat etmelidir; mahkemeler e-posta yazışmaları, taslaklar, müzakere tutanakları gibi delillerle somut pazarlık olup olmadığını araştırır. ilhanhelvacidersleri.com

Geçiş hükümleri bakımından, 6101 sayılı Kanun m.1–2 çerçevesinde kural, sözleşmenin kurulduğu tarihte yürürlükte olan kanunun uygulanması; ancak kamu düzeni/genel ahlâka ilişkin kuralların (GİK rejiminin emredici yönleri dahil) bunların gerçekleşme tarihine bakılmaksızın uygulanabilmesidir. HGK 2021/1718 kararında da GİK’in genel çerçevesi bu doğrultuda çizilmiştir. Avukat Baran Doğan

Sonuç: GİK, sözleşme özgürlüğünü tümden sınırlamadan, bilgilendirme–öğrenme–kabul üçlemesi, şaşırtıcı hükümlerin dışlanması, düzenleyen aleyhine yorum ve dürüstlük kuralına aykırı kayıtların hükümsüzlüğü ilkeleriyle sözleşme adaletini temin eder. Uygulamada standard form sözleşmelerdeki cezai şart, tek yanlı faiz/masraf değişikliği, münhasır yetki ve kat ihtarı gibi kayıtlar bu üç aşamalı denetimden geçirilerek ya sözleşmeden dışlanmakta ya da geçersiz sayılmaktadır; HGK’nın 2021/1718 sayılı kararı bu yaklaşımı teyit eden güncel bir referanstır.

Asel DÖNGELLİ