Yolcu Uçaklarının Çeşitleri, Özellikleri ve Tabi Oldukları Hukuki Mevzuat

Giriş

Havacılık endüstrisi, teknolojik gelişmelerin ve hukuki düzenlemelerin en hızlı değiştiği sektörlerden biridir. Yolcu uçakları, yalnızca mühendislik açısından değil, aynı zamanda devletlerarası anlaşmalar, uluslararası sözleşmeler, sigorta yükümlülükleri ve yolcu hakları açısından da çok katmanlı bir düzenlemeye tabidir. Uçakların çeşitleri, büyüklükleri, kapasiteleri ve üretici firmaları; bunlara uygulanan uluslararası ve ulusal hukuki rejimlerle birlikte değerlendirilmelidir.

Bu çalışmada, yolcu uçaklarının teknik sınıflandırmaları ve özellikleri açıklanacak, ardından bu uçakların tabi olduğu uluslararası havacılık hukuku (Chicago, Montreal, Tokyo Sözleşmeleri) ve Türkiye’deki hukuki mevzuat (2920 sayılı Sivil Havacılık Kanunu, SHY-Passenger) ayrıntılı şekilde incelenecektir. Ayrıca, Boeing ve Airbus gibi küresel üreticilerin ürettikleri uçak tipleri ve bu uçakların hukuk alanındaki yansımaları değerlendirilecektir.

---

I. Yolcu Uçaklarının Çeşitleri

1. Küçük ve Büyük Uçak Ayrımı

• Küçük uçaklar: MTOW 5.700 kg’ın altında olan, genellikle özel uçuşlarda ve bölgesel hatlarda kullanılan uçaklardır.

• Büyük uçaklar: 5.700 kg üzeri, ticari yolcu taşımacılığında kullanılan, bakım, sertifikasyon ve sigorta açısından daha sıkı kurallara tabidir.

2. Bölgesel Uçaklar

• Kapasite: 30–100 yolcu.

• Kullanım: Kısa mesafe uçuşlar.

• Örnekler: ATR 42/72, Embraer E170–E190, Bombardier CRJ serisi.

• Hukuki yön: Daha küçük uçaklar için işletme ruhsatı ve bakım standartları görece basit olmakla birlikte, yolcu hakları rejimi açısından büyük uçaklarla aynı sorumluluk kuralları uygulanır.

3. Dar Gövdeli Uçaklar

• Tek koridor, 100–250 koltuk kapasitesi.

• Örnekler: Boeing 737, Airbus A320 ailesi.

• Hukuki yön: En çok kullanılan tip olduklarından, SHY-Passenger kapsamında gecikme, iptal ve biniş reddi gibi uyuşmazlıkların çoğu bu uçaklarla ilgilidir.

4. Geniş Gövdeli Uçaklar

• Çift koridor, 200–600+ yolcu.

• Örnekler: Boeing 777, Airbus A350, Airbus A380.

• Hukuki yön: Uzun menzilli uluslararası uçuşlarda Montreal Konvansiyonu doğrudan uygulanır; ayrıca havaalanı altyapısına etkileri sebebiyle devlet–işletmeci arasında ek sorumluluk doğurur.

5. Yeni Nesil Modeller

• A321XLR, Boeing 787 Dreamliner gibi uçaklar klasik sınıflandırmaları aşarak daha uzun menzile ve daha az yakıt tüketimine sahiptir.

• Hukuki yön: Çevre regülasyonları (CORSIA, EU ETS) nedeniyle bu uçaklar için özel emisyon raporlamaları yapılmaktadır.

---

II. Uçakların İşletilmesine İlişkin Hukuki Rejim

1. Tescil ve Milliyet

• Her uçak yalnızca bir devlete tescil edilebilir (Chicago Sözleşmesi m. 17–21).

• Türkiye’de 2920 sayılı Sivil Havacılık Kanunu’nda sicil esasları düzenlenmiştir.

2. İşletme Ruhsatı (AOC)

• SHGM tarafından verilen Air Operator Certificate olmadan ticari sefer yapılamaz.

• Mali yeterlilik, emniyet yönetim sistemi, bakım organizasyonu gibi şartlar aranır.

3. Tip ve Hava Uygunluk Sertifikaları

• FAA (ABD) ve EASA (AB) sertifikaları dünyada en çok tanınan onaylardır.

• SHGM, ICAO standartlarına uygunluk arar ve yabancı sertifikaları tanır.

4. Mürettebat Lisansları

• Pilotlar için ATPL, CPL, PPL;

• Kabin memurları için acil durum eğitimleri;

• Bakım personeli için Part-66 lisansı zorunludur.

5. Sigorta Yükümlülükleri

• Türkiye’de 2920 sayılı Kanun ve SHGM mevzuatı, yolcu, bagaj, kargo ve üçüncü şahıslara karşı sigortayı zorunlu kılar.

• AB düzenlemelerine paralel olarak asgari limitler belirlenmiştir.

---

III. Yolcu Taşımacılığı Hukuku

1. Montreal Konvansiyonu

• Kusursuz sorumluluk: Yolcu başına yaklaşık 128.821 SDR’ye kadar.

• Gecikme, bagaj kaybı ve hasarı da kapsam dahilindedir.

• Türkiye taraf olduğu için tüm uluslararası uçuşlarda uygulanır.

2. SHY-Passenger Yönetmeliği

• 2–5 saat gecikmelerde ücretsiz yiyecek, içecek, iletişim.

• 5 saat üzeri gecikmede ücretsiz iade veya yeni uçuş.

• İptallerde bilet iadesi + nakdi tazminat.

• Overbooking halinde gönüllü bulunamazsa zorunlu tazminat ödenir.

3. Taşıma Sözleşmesi

• Elektronik bilet sözleşme niteliği taşır.

• Taşıyıcının genel şartları yolcu aleyhine hükümler içeremez.

---

IV. Uluslararası Hukuki Çerçeve

1. Chicago Sözleşmesi (1944)

• Devletlerin hava sahası üzerindeki egemenliği.

• Uluslararası standartlar (SARPs).

2. Hava Hizmet Anlaşmaları

• İkili veya çok taraflı anlaşmalarla hat, kota ve frekans sınırlamaları belirlenir.

3. Tokyo Sözleşmesi (1963)

• Uçakta işlenen suçlar.

• Kaptanın yolcuya müdahale yetkisi.

4. Çevre Düzenlemeleri

• ICAO CORSIA: Karbon emisyonlarının azaltılması.

• AB ETS: Avrupa’ya uçan taşıyıcılar için karbon vergisi.

---

V. Dünyanın Önde Gelen Üreticileri: Boeing ve Airbus

1. Boeing

• 737 Serisi: En çok kullanılan dar gövde.

• 747 (Jumbo Jet): Havacılık tarihinin simgesi.

• 777/777X: Uzun menzilli dev uçaklar.

• 787 Dreamliner: Kompozit gövde, düşük yakıt tüketimi.

Hukuki Etki:
737 MAX kazaları sonrası üretici sorumluluğu, FAA’nın sertifikasyon süreçlerindeki eksiklikleri ve yolcu zararları dünya çapında dava konusu olmuştur. Bu davalar, tip sertifikasının hukuki güvenilirliği konusunu gündeme taşımıştır.

---

2. Airbus

• A220: Bölgesel uçak.

• A320 Ailesi (neo): Dünyanın en çok satılan serisi.

• A330: Orta-uzun menzil.

• A350 XWB: Boeing 787’ye rakip.

• A380: Dünyanın en büyük yolcu uçağı, ancak maliyetli olduğu için üretimi durmuştur.

Hukuki Etki:
A380 gibi uçakların yüksek emisyonu ve altyapı gereksinimleri, havaalanı işletmecilerinin ek yükümlülükler üstlenmesine neden olmuştur. Ayrıca AB’nin karbon düzenlemeleri Airbus’u daha çevreci modeller geliştirmeye zorlamıştır.

---

3. Boeing – Airbus Karşılaştırması

---

VI. Hukuki ve Pratik Sorunlar

1. Leasing (kira) sözleşmeleri: Wet lease – dry lease farkları, sigorta paylaşımı.

2. Kaza sonrası sorumluluk: Taşıyıcı, üretici ve devlet otoritesinin müşterek sorumluluğu.

3. Altyapı eksiklikleri: Pist uzunluğu, terminal kapasitesi, apron sorunları.

4. Yolcu hakları ihlalleri: Gecikme, iptal ve tazminat ödemelerinin reddi.

5. Çevre regülasyonları: Yeni nesil uçakların geliştirilmesinde karbon sınırları.

---

VII. Sonuç

Yolcu uçakları, yalnızca teknik vasıtalar değil, aynı zamanda uluslararası hukuk düzenine tabi küresel taşıma araçlarıdır.

• Uçak tipleri büyüdükçe sigorta yükümlülükleri ve emisyon sorumlulukları artmaktadır.

• Yolcu hakları mevzuatı (SHY-Passenger, Montreal) yolcular için güvence sağlamaktadır.

• Boeing ve Airbus örnekleri, üretici sorumluluğu ile devlet otoritesinin denetim yükümlülüklerinin birleştiği vakaları ortaya koymuştur.