Tutuklama Sorgusunda Şüphelinin Temel Hakları Nelerdir?

1. Anayasal ve Uluslararası Dayanaklar

• Anayasa m.19: Kişi hürriyeti ve güvenliği – tutuklama yalnızca kanunla öngörülmüş hâllerde ve hâkim kararıyla mümkündür.

• Anayasa m.38: Kimse kendisini veya yakınını suçlayan beyanda bulunmaya zorlanamaz.

• AİHS m.5: Özgürlük ve güvenlik hakkı – tutuklama için “makul şüphe” aranır, makul sürede hâkim önüne çıkarılma hakkı tanınır.

• AİHS m.6: Adil yargılanma hakkı – savunma, tercüman, müdafi, çelişmeli yargılama gibi güvenceleri içerir.

---

2. CMK’da Şüphelinin Hakları

2.1. Hakların Bildirilmesi (CMK m.147)

• Şüpheliye isnat edilen suç açıkça bildirilir.

• Susma hakkı ve müdafi hakkı hatırlatılır.

• Müdafi seçme veya barodan atanmasını talep etme imkânı tanınır.

2.2. Yasak Sorgu Yöntemleri (CMK m.148)

• İşkence, kötü muamele, aldatma, vaat, tehdit gibi yöntemler yasaktır.

• Müdafi olmaksızın kollukta alınan ifade, hâkim önünde doğrulanmadıkça delil olamaz.

2.3. Tutuklama Usulü (CMK m.101)

• Tutuklama sorgusu hâkim huzurunda yapılır.

• Müdafi sorguda hazır bulunur.

• Karar gerekçeli olarak açıklanır, adli kontrolün neden yetersiz kaldığı gösterilir.

2.4. Tutukluluğun Gözden Geçirilmesi (CMK m.108)

• Tutukluluk dört haftada bir resen gözden geçirilir.

• Şüpheli veya müdafi tahliye talebinde bulunabilir.

2.5. Adli Kontrol Önceliği (CMK m.109)

• Tutuklama yerine; imza yükümlülüğü, yurt dışı yasağı, konutu terk etmeme, elektronik kelepçe gibi tedbirler uygulanabilir.

• Hâkim, neden bu tedbirlerin yetmeyeceğini gerekçelendirmelidir.

---

3. Şüphelinin Temel Hakları – Ayrıntılı Değerlendirme

3.1. Müdafi Hakkı

• Şüpheli, tutuklama sorgusunda avukat yardımından yararlanmak zorundadır.

• Alt sınırı 5 yıldan fazla olan suçlarda, çocuklarda, engellilerde müdafi tayini zorunludur.

• AİHM (Salduz/Türkiye) kararında, avukatsız sorgu adil yargılanma hakkının ihlali sayılmıştır.

3.2. Susma Hakkı

• Şüpheli kendini suçlamaya zorlanamaz.

• Susma hakkı kullanıldığında bu durum aleyhe delil olarak kabul edilemez.

• Masumiyet karinesiyle doğrudan bağlantılıdır.

3.3. Tercüman Hakkı

• Türkçe bilmeyen ya da engeli olan şüpheliye ücretsiz tercüman atanır.

• AİHS m.6/3-e ile de güvence altındadır.

3.4. Delillere Erişim ve Çelişmeli Yargılama

• Şüpheli ve müdafi, tutuklama talebine dayanak delilleri öğrenme hakkına sahiptir.

• “Gizlilik kararı” olsa bile tutuklamayı haklı gösteren temel deliller açıklanmak zorundadır.

• Çelişmeli yargılama ilkesi gereği, savcı iddiasını sunar; şüpheli ve avukat karşı argümanlarını dile getirir.

3.5. Makul Sürede Hâkim Önüne Çıkarılma

• Gözaltına alınan kişi en geç 48 saat içinde hâkim huzuruna çıkarılmalıdır.

• Toplu suçlarda bu süre 4 gündür.

• Aksi hâlde kişi serbest bırakılır.

3.6. Tutuklamaya İtiraz Hakkı

• Tutuklama kararına karşı üst mahkemeye itiraz mümkündür.

• İtiraz, adil yargılanma hakkının önemli bir güvencesidir.

3.7. İnsan Onuruna Saygı ve Sağlık Hakkı

• Tutuklama sorgusu insan onuruna uygun şekilde yapılmalıdır.

• Kötü muamele, işkence, baskı kesinlikle yasaktır.

• Şüphelinin sağlık durumu sorguda göz önünde bulundurulmalıdır.

---

4. Yüksek Yargı İçtihatları

• AYM, Mehmet Hasan Altan (2018): Tutuklamada gerekçesizlik ve müdafi hakkının kısıtlanması ihlaldir.

• AİHM, Salduz/Türkiye (2008): Erken aşamada avukat olmadan alınan ifade, adil yargılanmayı ihlal eder.

• AİHM, Buzadji/Moldova (2016): Tutuklama için soyut gerekçeler yeterli değildir; alternatif tedbirler tartışılmalıdır.

• Yargıtay Ceza Genel Kurulu, 2019/2211: Tutuklama cezalandırma amacı taşımaz; adli kontrolün yeterli olduğu durumlarda tutuklama kararı verilemez.

---

5. Avukat Pratiği İçin Stratejik Notlar

• Hak hatırlatma tutanağı mutlaka kontrol edilmelidir.

• Dosyaya erişim engellenmişse AYM/AİHM içtihatlarına dayanarak hak ihlali ileri sürülmelidir.

• Tutuklama sorgusunda, müvekkilin sabit ikamet, aile bağları, sabıka durumu, iş ilişkileri gibi özgürlüğünü destekleyen olgular öne çıkarılmalıdır.

• Adli kontrol paketi önerilmeli (imza + YÇY + elektronik izleme vb.).

---

6. Sonuç

Tutuklama sorgusunda şüphelinin temel hakları, adil yargılanmanın ve hukuk devleti ilkesinin çekirdeğini oluşturur.

• Müdafi, susma, tercüman, delillere erişim, makul sürede hâkim önüne çıkarılma, itiraz, onura saygı…
  Bunların her biri ihlal edildiğinde tutuklama kararı geçerliliğini yitirir ve tazminat sorumluluğu doğar.

                                                                                                                                                            Ada Ceren KENDİGELEN