1. Giriş: Kıymetli Evrakın Ticari Hayattaki Rolü ve Hukuki Önemi

Küreselleşen ticaret hayatında kıymetli evrak hukuku, ekonomik düzenin güvenliği ve sürekliliği açısından hayati bir işlev üstlenmektedir. Mal ve hizmet alım satımı artık sadece fiziki nakit akışıyla sınırlı değildir; alacak haklarının devri, kredilendirme, ödemelerin ertelenmesi ve teminatlandırma gibi mekanizmalar, piyasaların işlerliğini sağlayan başlıca araçlardır. İşte bu noktada, kıymetli evrak kavramı devreye girer.

Türk Ticaret Kanunu (TTK) m. 645 ve devamında düzenlenen kıymetli evrak, hakkın senetle sıkı sıkıya bağlandığı özel bir hukuki kurumdur. Bu bağ sayesinde, hak senetten bağımsız talep edilemez; senet, hakkın hem doğumunu hem de ispatını üstlenir. Bu nedenle kıymetli evrak, yalnızca bir belge değil, aynı zamanda ekonomik güvenlik ve likidite sağlayan hukuki bir araçtır.

Kıymetli evrakın varlık nedeni üç temel işleve dayanır:

• Likidite sağlama: Poliçe, bono ve çek gibi kıymetli evraklar; vadeli ödemeleri hızlandırarak piyasada nakit akışı yaratır.

• Risk dağıtma: Konşimento veya makbuz senedi gibi senetler, malvarlığını temsil ederek ticari riskin farklı aktörler arasında paylaşılmasını sağlar.

• Teminat yaratma: Aval, rehin cirosu ve ciranta sorumluluğu gibi kurumlar, kıymetli evrakın güvence fonksiyonunu ortaya koyar.

Bu yönleriyle kıymetli evrak, sadece bir borç ve alacak ilişkisini belgeleyen evrak değil; aynı zamanda ticari hayatta güvenin ve hızın temel yapı taşıdır.

Dijital çağda ise kıymetli evrakın fonksiyonları değişmemiş, fakat taşıyıcı ortamı dönüşmeye başlamıştır. Elektronik çekler, e-senetler ve blokzincir tabanlı temsil sistemleri, klasik kıymetli evrak hukukunu yeni bir evreye taşımaktadır. Ancak temel ilke değişmemiştir: Hak, senetle özdeşleşir; hakka ulaşmak için senet zorunludur.

2. Kıymetli Evrak Kavramı (TTK m. 645 ve Devamı), Hukuki Mahiyet ve Unsurlar

2.1. Tanım ve Normatif Çerçeve: “Hak–Senet Birliği”

Kıymetli evrak, TTK m. 645 ve devamında düzenlenen; bir hakkın doğumu, devri ve talebini senedin ibrazına bağlayan, hakla senet arasında ayrılamaz nitelikte sıkı bağ kuran özel nitelikte belgelerdir. Bu sebeple, kural olarak hak senetten ayrı ileri sürülemez; borçlu ödeme yaptığında senedi geri alma hakkına sahiptir. Öğretide bu yapı senede bağlılık (hak–senet birliği) ve literalite (metinle sınırlılık) ilkeleriyle ifade edilir.

2.2. Hukuki Mahiyet: Şekilciliğin Ekonomik Rasyonalitesi

Kıymetli evrak hukuku, basit formalizm değil; tedavül güvenliği ve işlem hızı üreten bir şekil rejimidir. Üç sütun öne çıkar:

• Senede bağlılık: Hakkın varlığı ve kapsamı senet metnine bağlıdır; ibraz esastır.

• Mücerretlik/bağımsızlık: Özellikle kambiyo senetlerinde borç sebebe bağlı olmaktan ayrılır; iyi niyetli hamile karşı kişisel def’iler daralır.

• Tedavüle elverişlilik: Ciro–teslim mekanizmasıyla hak devri ve zilyetlik devri çakışır; dolaşım hızlanır.

2.3. Kıymetli Evrakın Temel Unsurları

Kıymetli evrak sayılabilmek için aşağıdaki bütüncül yapı aranır:

(1) Senet (Belge) Unsuru

Kıymetli evrak yazılı bir belgeye dayanır. Kambiyo senetlerinde (poliçe, bono, çek) zorunlu unsurlar kanunda tek tek sayılmıştır (unvan, bedel, vade, düzenleme yeri/tarihi, lehtar/muhatap, imza vd.). Eksiklik çoğu kez kıymetli evrak vasfını düşürür; belge en fazla adi senete iner.

(2) Hakkın Senede Bağlı Olması (İbraz–Ödeme–Geri Verme Döngüsü)

Hak, senetsiz kullanılamaz; talep ibrazla yapılır. Borçlu, ödeme karşılığında senedi geri alarak ikili ödeme riskini bertaraf eder.

(3) Dolaşım Kabiliyeti (Devredilebilirlik)

Devir, senedin yazılış tarzına göre belirlenir:

• Nama yazılı senet: Devir çoğunlukla temlik beyanı + teslim (TBK m. 183 vd.); iyi niyet koruması sınırlı.

• Emre yazılı senet: Ciro + teslim; tam ciro, beyaz ciro, rehin cirosu, tahsil cirosu farklı sonuçlar doğurur.

• Hamiline senet: Basit teslim yeterlidir; en hızlı tedavül tipidir.

(4) Meşru Hamil ve Zincirin Denetlenmesi

Emre yazılı senette meşru hamil; kesintisiz, usulüne uygun ciro zinciri ile senedi elinde bulunduran kişidir. Hamiline senette zilyetlik yeterlidir.

(5) Literalite (Metinle Sınırlılık)

Hak ve borcun kapsamı senet metni ile çizilir; metin dışı iddialar özellikle iyi niyetli hamile karşı kural olarak sonuç doğurmaz.

2.4. İlkeler: Rejimin Omurgası

• Senede bağlılık: Hak–senet birliği, ibraz zorunluluğu.

• Literalite: Kapsam metinden okunur.

• Mücerretlik (soyutluk): Kambiyo borcunun sebebe bağlılıktan ayrılması; iyi niyetli hamilin korunması.

• Bağımsızlık: Her imza sahibinin borcu kendi taahhüdüne dayanır; önceki aşamalardaki kişisel def’iler sonraki hamilin hakkını zedelemez.

• Tedavül ve hız: Ciro–teslim tasarımı, piyasada likidite yaratır.

2.5. Yazılış Tarzına Göre Sistematik Ayrım

• Nama yazılı kıymetli evrak: Belirli kişi lehine; devri temlike tabi; def’i imkânları geniş.

• Emre yazılı kıymetli evrak: “Emrine” ibaresiyle; ciro ile devredilir; tedavül güçlü, iyi niyet koruması yüksek.

• Hamiline yazılı kıymetli evrak: Lehtar belirtilmez; zilyet olan hamildir; teslim devre yeter.

2.6.Emre Yazılı Senetlerde Ciro Türleri ve Hukuki Sonuçları

• Tam ciro: Yeni lehtar belirtilir; hak devri + ispat kolaylığı sağlar.

• Beyaz ciro: Lehtar boş; portör etkisi doğurur, dolaşım hızlanır.

• Rehin cirosu: “Bedeli teminattır” kaydı; teminat hakkı verir, alacaklı hamil gibi hareket eder.

• Tahsil cirosu: “Bedeli tahsil içindir”; temsil yetkisi sağlar, hak devrolunmaz.

2.7. Kıymetli Evrak – Adi Senet Ayrımı

2.8. Doğuş Şartları ve Geçersizlik

Kambiyo senetlerinde zorunlu unsurlar yoksa, belge kıymetli evrak sayılmaz; ya hiç doğmaz ya da adi borç ikrarı/adi havale niteliğine iner. Uygulamada en çok sorun çıkan alanlar: imza eksikliği, vade/bedel/yer–tarih yanlışlığı, yetkisiz temsil.

2.9. Benzer Kurumlardan Ayrım

• Alacağın temliki (TBK m. 183 vd.): Kıymetli evrak olmaksızın devri mümkün; ancak ihbar, def’ilerin devralana karşı ileri sürülebilmesi tedavülü yavaşlatır. Kıymetli evrak ciro–teslim ile hızlı ve güvenli devir sağlar.

• Adi havale/ödeme talimatı: Kambiyo senedi güvencesi ve müteselsil ciranta sorumluluğu doğurmaz.

• Elektronik belge: İspat sağlar; fakat tekil ve münhasır kontrol (exclusive control) ile tedavül etkisinin sağlanması için özel düzenek gerekir (e-çek/e-konşimento vb.).

2.10. Uygulama İçin Pratik Notlar

• Şekil denetimi: İmza, vade, düzenleme yeri/tarihi, bedel, lehtar/muhatap kontrolü ilk iş olmalı.

• Ciro zinciri analizi: Kesinti/sahtelik; rehin/tahsil şerhlerinin etkisini okuyun.

• Hamilin sıfatı: Nama–emre–hamiline tasnifine göre ispat yükü ve def’i rejimi değişir.

• Delil seti: Asıl senet, ciro arkası, teslim tutanakları, protesto/ihbar, ticari defterler.

• Elektronik süreç: E-imza, zaman damgası, hash ve muhafaza zinciri kayıtlarını eksiksiz tutun.

2.11. Ara Değerlendirme

Kıymetli evrakın “kıymeti”, unsurların birlikteliğinden doğar: senet + zorunlu şekil, hak–senet birliği, ciro–teslim ve meşru hamil, literalite + mücerretlik. Bu bütüncül mimari, senedi sıradan belgeden ayırır; onu piyasa likiditesi ve hukuki güvenlik üreten bir araç hâline getirir.

3. Kıymetli Evrakın Özellikleri ve İlkeleri

3.1. Senede Bağlılık (Hak–Senet Birliği)

Kıymetli evrakın temelini, hak ile senet arasındaki sıkı bağ oluşturur. Bu bağ, hakkın kural olarak senetten ayrı ileri sürülememesini ve kullanılmamasını ifade eder. Borçlu ödeme yaparken senedin ibrazını isteyebilir; zira senet, aynı alacağın birden fazla kez talep edilmesini engelleyen teknik bir güvenlik unsurudur. Ödeme ile senedin geri verilmesi de bu güvenliğin tamamlayıcı halkasıdır. Böylece hem borçlu, aynı borç nedeniyle ikinci bir taleble karşılaşmaz; hem de hamil, senedi elinde bulundurduğu sürece hakka erişimin anahtarını taşır.

Bu ilkenin pratik sonucu, uyuşmazlıklarda tartışmanın ağırlık merkezinin senet metnine kaymasıdır. Hakkın varlığı, kapsamı ve vadesi kural olarak senetten okunur. Bu nedenle zorunlu unsurların eksiksizliği ve senedin formuna uygunluğu, sadece şekil değil aynı zamanda hakkın bizzat varlık şartıdır.

3.2. Literalite (Metinle Sınırlılık)

Metinle sınırlılık, senet üzerinde yazılı olanın hakkın nihai kaynağı olmasını ifade eder. Taraflar arasındaki temel ilişki ne kadar karmaşık olursa olsun, üçüncü kişiler bakımından belirleyici olan, senedin lafzıdır. Bu özellik iki amaca hizmet eder: öngörülebilirlik ve tedavülde hız. Hamil, senedi devralırken alacağın miktarını, vadesini ve borçluların kimliğini metinden görür; senet dışındaki tartışmaların devraldığı hakkı zedelemesini beklemez. Böylece senet, dolaşımda bilgi asimetrisini azaltır.

Literalitenin sınırları da vardır. Sahte imza, ehliyetsizlik, senedin konusunun hukuka veya ahlaka aykırılığı gibi mutlak nitelikteki itirazlar, metinle sınırlılık ilkesini aşar; çünkü burada artık söz konusu olan, senedin doğumuna ilişkin köklü bir geçersizlik hâlidir.

3.3. Mücerretlik (Soyutluk)

Özellikle kambiyo senetlerinde borç, sebebe bağlı olmaktan çıkar; yani borç doğuran temel ilişki geçersiz olsa dahi, senet şeklen geçerliyse, iyi niyetli hamile karşı borç devam eder. Bu hüküm, senedin dolaşımını güven altına alır: devralan kişi, senet arkasındaki sözleşmenin ayrıntılarını araştırmak zorunda kalmaz; senet, ödeme vaadi veya emrinde ödeme talimatı olarak kendi başına ayakta durur.

Mücerretlik mutlak değildir. Bir yandan mutlak def’iler her zaman ileri sürülebilir; diğer yandan hamil kötü niyetliyse veya ağır kusurlu şekilde hareket etmişse, soyutluk perdesi aralanır. Ayrıca nama yazılı senetlerde ve eşya senetlerinde soyutluk, kambiyo senetlerindeki kadar güçlü değildir; temel ilişki def’ileri daha geniş bir şekilde hamilin karşısına çıkabilir.

3.4. Bağımsızlık ve “İmzaların Bağımsızlığı”

Kıymetli evrakta her imza sahibinin borcu, kendi taahhüdüne dayanır ve diğer imza sahiplerinden bağımsızdır. Düzenleyen, kabul eden, aval veren ve cirantalar; birbirlerinden farklı hukuki sebeplerle borç altına girerler. Birinin borcunun ortadan kalkması, kural olarak diğerlerinin borcunu etkilemez. Bu bağımsızlık, hamilin tahsil gücünü artırır: borcun tahsili, tek bir kişinin mali durumuna bağlı kalmaz; zincirdeki her imza, başlı başına bir ödeme güvencesidir.

İmzaların bağımsızlığı, def’i rejimiyle de yakından ilişkilidir. Bir cirantanın borcunu ortadan kaldıran kişisel bir itiraz, aynı itirazdan etkilenmeyen başka bir imza sahibine karşı ileri sürülemeyebilir. Böylece sorumluluk, zincirde yatay olarak yayılır.

3.5. Tedavül Kabiliyeti ve Devir Mekanizmaları

Kıymetli evrakı “ticari” kılan belki de en belirgin nitelik, hızlı ve güvenli devre elverişli olmasıdır. Emre yazılı senetlerde ciro ve teslim, zilyetlik ile hak devrini eş zamanlı kılar. Beyaz ciro, senedin dolaşımını daha da hızlandırır; tam ciro ise lehtarın açıkça gösterilmesi sayesinde ispat kolaylığı sağlar. Rehin cirosu, senedi teminat fonksiyonunun hizmetine verir; tahsil cirosu ise devri değil, temsil yetkisini amaçlar.

Hamiline yazılı senetlerde sırf teslimle devir mümkün olduğundan, tedavül en hızlı biçimde gerçekleşir; buna karşılık kayıp ve çalınma hâllerinde hamilin iyi niyeti daha yüksek düzeyde koruma sağlar. Nama yazılı senetlerde devir, çoğu kez temlik beyanı ve teslim yoluyla yapılır; bu nedenle tedavülde hız yerine izlenebilirlik ve kişisel savunmaların etkisi daha belirgindir.

3.6. İyi Niyetli Hamilin Korunması

Tedavülün sağlıklı işlemesi, devralan kişilerin senede güvenebilmelerine bağlıdır. Bu nedenle iyi niyetli hamil, önceki ilişkilerden doğan kişisel def’ilere karşı korunur. Borçlu ile önceki hamiller arasındaki bedelsizlik, ayıplı mal, ifa edilmeyen yan edimler gibi temel ilişki kaynaklı itirazlar, gereği gibi düzenlenmiş ve devralınmış bir senedi elinde bulunduran iyi niyetli hamile karşı kural olarak ileri sürülemez.

Bu korumanın istisnaları, kamu düzenine veya senedin doğumuna ilişkin ağır sakatlıklardır: sahte imza, ehliyetsizlik, temsil yetkisinin bulunmaması, senedin metninin bozukluğu ve nihayet hamilin açık kötü niyeti ya da ağır kusuru. Denge bu şekilde kurulur: dolaşım hızı için gerekli güven sağlanırken, en temeldeki geçersizlik hâllerinin sistemde kalıcı zarar yaratmasının da önüne geçilir.

3.7. Def’i Rejimi: Mutlak ve Kişisel İtirazların Ayrımı

Uygulamada en çok karıştırılan noktalardan biri, hangi itirazların hamilin karşısına çıkarılabileceğidir. Mutlak nitelikteki def’iler —örneğin imzanın sahte olması, imza sahibinin ehliyetsizliği, senedin konusunun kanuna aykırılığı— herkes tarafından her hamile karşı ileri sürülebilir. Buna karşılık kişisel def’iler —temel sözleşmeye ilişkin ayıp, bedel ödenmemesi, takas, fesih vb.— iyi niyetli hamile karşı kural olarak etkisizdir. Bu ayrım, senedin işlevini korumak açısından kritik önemdedir; aksi takdirde, her devralan kişi, önceki sözleşmelerin tümünü tek tek incelemek zorunda kalır ve senet piyasası fiilen donma noktasına gelir.

3.8. Aval, Ciranta Sorumluluğu ve Çok Katmanlı Güvence

Ödeme güvencesini artıran iki yapı öne çıkar. İlki, avaldir: üçüncü bir kişi, senet üzerinde borçlulardan biri için ödeme taahhüdü altına girer ve çoğu zaman asıl borçlu ile aynı kapsamda sorumlu olur. Bu, bankacılık ve finansmanda önemli bir teminat aracıdır. İkincisi, ciranta zinciridir: her ciro, yeni bir müteselsil borçluluk halkası yaratır; hamil, vadesinde ödenmeyen senet için zincirin tamamına yönelebilir. Böylece senet, yalnızca düzenleyen veya muhatapla sınırlı olmayan, çok katmanlı bir sorumluluk alanı oluşturur.

3.9. Protesto, İhbar ve Zamanaşımıyla Sağlanan Düzen

Kambiyo senetlerinin işleyişi, bazı süre ve usul kurallarına bağlanmıştır. Protesto ve ihbar, ödeme yapılmadığında sorumlulara hızlı şekilde bildirimde bulunularak devre uygun adımların atılmasını sağlar. Zamanaşımı süreleri ise belirlilik yaratır; taraflar, hangi sürelerde hangi yollara başvurulabileceğini bilerek hareket eder. Bu kuralların amacı, tedavülün ritmini ve disiplinini korumaktır. Zira belirsizlik, senedin kredi aracına dönüşmesini engeller.

3.10. Zilyetlik, İspat ve Senedin Geri Verilmesi

Hamiline yazılı senetlerde hak sahipliği, kural olarak zilyetlikten çıkar. Emre yazılı senetlerde ise kesintisiz ciro zinciriyle birlikte fiilî hâkimiyet ispat gücü doğurur. Ödeme yapıldıktan sonra senedin geri verilmesi, borçlu bakımından ikinci kez ödeme riskini ortadan kaldırır. Uygulamada, senedin mislen iadesi yerine iade edilememesi hâline ilişkin makul açıklama ve iptal prosedürleri gündeme gelebilir; bu da zıya ve iptal kurumlarının önemini artırır.

3.11. İlkelerin Birlikte İşleyişi

Anlatılan ilkeler birbirinden bağımsız değil; birbirini tamamlayan bir mimarinin parçalarıdır. Senede bağlılık ve literalite, ispat ve öngörülebilirliği sağlar; mücerretlik ve bağımsızlık, tedavülün hızını ve güvenini yükseltir; iyi niyetli hamilin korunması ise bu hızın piyasada güven kaybına dönüşmemesini temin eder. Protesto, ihbar ve zamanaşımı gibi usul kuralları, bu mimariye bir “ritim” kazandırır. Sonuçta ortaya çıkan yapı, yalnızca belgenin değil, belgenin taşıdığı hakkın güvenli dolaşımına hizmet eder.

3.12. Ara Değerlendirme

Kıymetli evrakın güç ve cazibesi, tek bir kuraldan değil; bu kuralların dengeli birlikteliğinden doğar. Bir yandan hamilin menfaati ve piyasa likiditesi korunur; diğer yandan borçlunun temel hak ve savunmaları, kamu düzenine ilişkin çekince noktalarında sistemin içine yerleştirilir. Bu denge sayesindedir ki kıymetli evrak, yalnızca bir ispat belgesi olmaktan çıkıp, ticari hayatın güvenilir ödeme ve kredi aracına dönüşür.

4. Kıymetli Evrak Türlerinin Genel Tasnifi: Nama, Emre ve Hamiline Yazılı Senetler

Kıymetli evrakı sınıflandırmanın en pratik yolu, senedin kimin lehine ve nasıl devredilebildiğine bakmaktır. Yazılış tarzı; hak sahipliğinin belirlenmesi, devir tekniği, iyi niyet korumasının gücü, def’i rejimi ve ispat üzerinde doğrudan belirleyicidir. Üç temel başlık vardır: nama yazılı, emre yazılı ve hamiline yazılı senetler.

---

4.1. Nama Yazılı Senetler

4.1.1. Kavramsal çerçeve

Nama yazılı senet, belirli bir kişi lehine düzenlenmiş olup, metinde açıkça o kişinin adı yer alır. Bu senetlerde dolaşım, çoğu kez temlik yoluyla işler; yani alacağın devrine ilişkin genel hükümler devreye girer.

4.1.2. Devir tekniği ve sonuçları

Devir, kural olarak yazılı temlik beyanı ve teslim ile gerçekleştirilir; ayrıca kimi senetlerde (ör. pay senetleri açısından şirket kayıt defteri, nama yazılı konşimentoda cironun yanı sıra ihbar gibi) kayıt/ihbar şartları bulunabilir. Borçluya temlik ihbarı önemli sonuçlar doğurur: ihbar yapılmadıkça borçlu, önceki alacaklıya ifa ederek borcundan kurtulabilir.

4.1.3. İspat ve def’i rejimi

Nama yazılı senetlerde temel ilişkiye dayalı kişisel def’iler yeni hamile karşı daha geniş ölçüde ileri sürülebilir. İyi niyet koruması, emre ve hamiline yazılı senetlere kıyasla daha zayıftır. Bu nedenle devralan, çoğu zaman temlik edenin durumuna halef olur ve borçlunun önceki alacaklıya yöneltebileceği itirazların pek çoğu yeni hamile karşı da ileri sürülebilir.

4.1.4. Uygulama notları

• Nama yazılı bir senedin hızla tedavüle sokulması isteniyorsa, emre yazılıya çevrilmesi tercih edilebilir (mümkün olduğu ölçüde ve tipe göre).

• Kayıt/ihbar şartlarının atlanması, borçlunun iyi niyetli ifasıyla devralanın tahsil kabiliyetini zayıflatabilir.

• Teminatlandırmada, rehin hakkının doğumu kimi zaman kayıt/tescil şartlarına bağlı olabilir.

---

4.2. Emre Yazılı Senetler

4.2.1. Kavramsal çerçeve

Emre yazılı senet, lehtarın “… emrine” ibaresiyle gösterildiği ve ciro + teslim yoluyla devredilen klasik dolaşım senedidir. Kambiyo senetleri (poliçe, bono, çek) tipik olarak emre yazılıdır.

4.2.2. Devir tekniği: ciro türleri

• Tam ciro: Yeni lehtar açıkça gösterilir; ispat gücü yüksektir.

• Beyaz ciro: Lehtar boş bırakılır; senet, fiilen hamiline benzer hızda dolaşır.

• Rehin cirosu: “Bedeli teminattır” veya benzeri şerh; senet teminat fonksiyonu üstlenir.

• Tahsil cirosu: “Bedeli tahsil içindir” şerhi; devralan vekil sıfatıyla hareket eder, hak devrolmaz.

Cironun geçerli olması, senedin arkasına veya alonj üzerine yazı ve imza ile sağlanır. Devralanın meşru hamil sayılması için kesintisiz ciro zinciri aranır.

4.2.3. İyi niyetli hamilin korunması ve def’i rejimi

Emre yazılı senetlerde iyi niyetli hamil, önceki ilişkilerden doğan kişisel def’ilere karşı güçlü şekilde korunur. Borçlu ile düzenleyen/lehtar arasındaki bedel, ayıp, ifa gibi temel ilişki uyuşmazlıkları, kural olarak sonraki iyi niyetli hamile karşı ileri sürülemez. Buna karşın mutlak def’iler (sahte imza, ehliyetsizlik, temsil yetkisinin yokluğu, metnin bozukluğu, konunun kanuna/ahlaka aykırılığı) her hamile karşı ileri sürülebilir.

4.2.4. Sorumluluk mimarisi: imzaların bağımsızlığı ve zincir

Düzenleyen, kabul eden (poliçede), cirantalar ve avalistlerin sorumlulukları birbirinden bağımsızdır. Bu yapı, hamile çok katmanlı tahsil güvencesi sağlar. Ödeme yapılmazsa, usulüne göre protesto ve ihbarı takiben hamil zincirdeki tüm borçlulara yönelebilir.

4.2.5. Uygulama notları

• Beyaz ciro hızlı dolaşım sağlar; ancak kayıp/çalıntı riskinde ispat zafiyeti doğurabilir.

• Rehin ve tahsil cirolarında, şerhin doğru okunması kritik önemdedir; talep hakkı kapsamı değişir.

• Protesto ve ihbar sürelerinin kaçırılması, ciranta sorumluluğunu düşürebilir; takip stratejisi süre odaklı kurulmalıdır.

---

4.3. Hamiline Yazılı Senetler

4.3.1. Kavramsal çerçeve

Hamiline yazılı senette lehtar adı yoktur; senedi elinde bulunduran kişi hak sahibi sayılır. Bu yapı, en hızlı tedavül imkânı sağlar; devir için basit teslim yeterlidir.

4.3.2. İspat ve iyi niyet

Hak sahipliği, kural olarak zilyetlikten çıkar. Bu nedenle hamiline senetlerde iyi niyet koruması en güçlü şekliyle işler. Borçlu, senedi ibraz eden kişiye ödeme yaparak borcundan kurtulur; çünkü sistem, senedin tekil kontrol ve fiziki hâkimiyet varsayımı üzerine kuruludur.

4.3.3. Riskler ve koruma mekanizmaları

Hızın bedeli, kayıp/çalınma riskinin yüksek olmasıdır. Bu risk, bir yandan iyi niyetli üçüncü kişiyi koruyan düzenlemenin doğal sonucudur; diğer yandan zıya ve iptal kurumlarının önemini artırır. Hamiline senetlerin iptali, çoğu kez ilân ve bekleme sürelerini içeren özel usullere tabidir; zilyetliği ispat güçlükleri nedeniyle mahkemelerce daha ihtiyatlı yaklaşılır.

4.3.4. Uygulama notları

• Değerli hamiline senetler (ör. kuponlar, bazı pay senedi kuponları) bakımından emanet, kilitli saklama ve teslim zinciri kayıtları büyük önem taşır.

• Ödeme yapılırken senedin geri alınması, mükerrer ödeme riskini bertaraf eder.

---

4.4. Türler Arası Karşılaştırma

---

4.5. Dönüştürme, Karışık İbareler ve Yorum

Uygulamada kimi senetlerde yazılış tarzına ilişkin karışık ibareler görülür. Örneğin metinde lehtar adı yazılı iken “emrine” ibaresi de bulunabilir. Böyle durumlarda senedin lafzı ve amacı birlikte değerlendirilir; kambiyo senetlerinde ise kanunun emredici şekil şartları önceliklidir. Bazı hallerde nama yazılı senedin emre yazılıya çevrilmesi mümkünken, tersi her zaman istenen sonucu vermez; zira iyi niyet korumasının alanı değişecektir.

---

4.6. Zıya, İptal ve Yazılış Tarzına Göre Etkileri

• Hamiline senetlerin zıya/iptalinde, zilyetliğin ispat güçlüğü nedeniyle ilân ve bekleme süreçleri daha katıdır; mahkeme, üçüncü kişilerin zarar görmemesine özel özen gösterir.

• Emre yazılı senetlerde iptal, çoğu kez ciro zincirinin kesilmesi ve senedin dolaşımdan çekilmesini amaçlar; fakat daha sonra aynı borca ilişkin yeniden düzenleme veya bedel iadesi süreçleri işletilebilir.

• Nama yazılı senetlerde iptal, kayıt/ihbar sistemleri üzerinden daha izlenebilir bir şekilde yürütülür.

---

4.7. Stratejik Değerlendirme (Uygulamacı İçin)

• Hız ve güven birlikte isteniyorsa, emre yazılı senetler pratik bir denge sunar; ancak süre ve usul kurallarına (protesto/ihbar) tavizsiz uyulmalıdır.

• İzlenebilirlik, kişisel def’iler ve ilişkisel kontrol önemliyse, nama yazılı düzenleme tercih edilebilir.

• Anlık devredilebilirlik ve nakit benzeri dolaşım hedefleniyorsa, hamiline yazılı senetler işlevseldir; fakat kayıp/çalınma riskini yönetecek saklama ve teslim prosedürleri şarttır.

5. Kambiyo Senetlerine Genel Bakış (Poliçe – Bono – Çek)

Kambiyo senetleri, para borçlarının güvenli biçimde devredilmesini ve tahsilini amaçlayan, sıkı şekil şartlarına bağlı, hızlı takip imkânı veren özel senetlerdir. Üç tipik örnek vardır: poliçe, bono ve çek. Ortak nitelikleri; emre yazılı düzenlenebilme, ciro ile devredilebilme, imzaların bağımsızlığı, ciranta zinciri sorumluluğu ve özel zamanaşımı–takip rejimidir.

---

5.1. Poliçe

5.1.1. Tanım ve taraflar

Poliçe; düzenleyenin, muhataba belirli bir bedeli belirli zamanda veya görüldüğünde lehtar ya da onun emrine ödemesi için verdiği yazılı ödeme emridir. Taraflar:

• Düzenleyen (keşideci): Emri veren kişi.

• Muhatap: Ödeme emri kendisine yöneltilen kişi/kuruluş (kabul ederse “kabul eden” olur).

• Lehtar: Ödeme yapılacak kişi; ciro ile başkalarına devredilebilir.

5.1.2. Zorunlu unsurlar (tipik)

Poliçe ibaresi, kayıtsız şartsız ödeme emri, muhatap adı, vade (yoksa görüldüğünde), ödeme yeri, lehtar, düzenleme yeri ve tarihi, düzenleyenin imzası. Eksiklik çoğu kez senedi hükümsüz kılar veya tür değiştirir.

5.1.3. Kabul ve kabulün sonuçları

Poliçe, muhatabın kabulü ile güç kazanır. Kabul yazılıdır ve senet üzerine konur. Kabul eden, asıl borçlu konumuna geçer; ödeme vadede öncelikle ondan istenir. Kabul edilmemiş poliçede de düzenleyen ve cirantalar sorumludur; ancak takip stratejisi ve protesto bakımından farklı sonuçlar doğar.

5.1.4. Devir ve sorumluluk

Emre yazılı poliçe ciro + teslim ile devredilir. Her ciro, yeni bir müteselsil sorumluluk halkası yaratır. Hamil, vade geldiğinde ödenmezse, usulüne uygun protesto ve ihbar sonrası kabul eden (varsa), düzenleyen ve cirantalara yönelebilir.

5.1.5. Vade, protesto ve ihbar

Vade türleri: görüldüğünde, görüldükten belli süre sonra, belirli bir gün, düzenlemeden belli süre sonra. Ödenmeme hâlinde protesto gerekir (istisnaları olabilir). Protesto süresi ve ihbar zinciri kaçırılırsa cirantalara başvuru hakkı zayıflar veya düşer.

5.1.6. Aval (kefalet benzeri teminat)

Aval, poliçedeki borçlulardan biri lehine verilen senet üzeri teminattır. Avalist, çoğu zaman asıl borçlu gibi sorumlu olur; hamilin tahsil gücünü güçlendirir.

5.1.7. Zamanaşımı

Hamilin kabul edene karşı talebi ile düzenleyen/cirantalara karşı başvuru talepleri için farklı zamanaşımı süreleri öngörülür. Süreler tipik olarak kısadır ve başlangıç anı vadeye/ödeme talebine/protestoya bağlıdır.

---

5.2. Bono

5.2.1. Tanım ve taraflar

Bono (emre yazılı senet), düzenleyenin lehtara veya onun emrine belirli bir bedeli ödeyeceğini taahhüt ettiği tek taraflı borç ikrarıdır. Taraflar:

• Düzenleyen: Borcu üstlenen.

• Lehtar: Alacaklı; ciro ile devredilebilir.
  Muhatap/kabul kurumu yoktur; “kabul” yerine düzenleyen borçludur.

5.2.2. Zorunlu unsurlar (tipik)

Bono ibaresi, kayıtsız şartsız ödeme vaadi, bedel, lehtar, vade (yoksa görüldüğünde), düzenleme yeri ve tarihi, düzenleyenin imzası. Eksiklik senedi geçersiz kılabilir veya niteliğini değiştirir.

5.2.3. Devir ve def’i rejimi

Emre yazılı bono ciro + teslimle devredilir. İyi niyetli hamile karşı kişisel def’iler kural olarak ileri sürülemez; ancak sahte imza, ehliyetsizlik gibi mutlak def’iler her zaman ileri sürülebilir. Düzenleyen, “temel ilişki” savunmalarını sonraki iyi niyetli hamile karşı kullanamaz.

5.2.4. Aval ve ciranta sorumluluğu

Bono üzerine aval verilebilir. Her ciro, yeni bir ciranta sorumluluğu doğurur. Hamil, ödenmeme hâlinde düzenleyenle birlikte cirantalara başvurabilir.

5.2.5. Vade, ibraz ve protesto

Bonoda vade dolduğunda ibraz gerekir. Ödenmezse çoğu durumda protesto zorunludur (istisnai kayıtlar olabilir). Protesto ve ihbar süreleri başvuru hakları için kritiktir.

5.2.6. Zamanaşımı ve takip

Bono, kambiyo senedine özgü icra takibine elverişlidir. Zamanaşımı süreleri, başvuru ve asıl borç ilişkisine göre farklılık gösterir. Süreler kısa olduğundan, alacaklı açısından “takvim disiplini” esastır.

---

5.3. Çek

5.3.1. Tanım ve bankacılık bağlantısı

Çek, düzenleyenin muhatap bankaya verdiği görüldüğünde ödenmesi gereken ödeme emridir. Çekte vade kural olarak yoktur; ileri tarih yazılması çekin hukuki niteliğini değiştirmez, ibraz süresiyle sınırlı pratik etkileri olur. Çek, bankacılık sistemiyle sıkı bağ içindedir; karşılıksızlık hâli özel sonuçlar doğurur.

5.3.2. Zorunlu unsurlar (tipik)

Çek ibaresi, kayıtsız şartsız ödeme emri, muhatap banka, ödeme yeri, düzenleme yeri ve tarihi, düzenleyenin imzası, lehtar (hamiline çek de mümkündür). Eksiklikler çekin geçerliliğini etkiler.

5.3.3. İbraz süresi ve karşılıksızlık

Çekte en kritik unsur ibraz süresidir. Çek, düzenleme yerine göre kanunda belirlenen kısa sürelerde ibraz edilmelidir. Süresi içinde ibraz edilmesine rağmen kısmen veya tamamen karşılıksız çıkarsa, çekin arkasına ödeme yapılmama şerhi alınır; başvuru hakları ve ayrıca cezai/idari sonuçlar devreye girebilir.

5.3.4. Devir ve sorumluluk

Emre yazılı çek ciro + teslimle devredilir; hamiline çek basit teslimle el değiştirir. Ödenmeme hâlinde düzenleyen ve cirantalar müteselsilen sorumludur. Bankanın sorumluluğu, hesapta karşılık bulunması ve ibraz/ödeme usulüne uyulması çerçevesinde sınırlı ve kurallara bağlıdır.

5.3.5. Protesto ve ihbar

Çekte ödeme yapılmaması hâlinde protesto kural olarak zorunlu değildir; bankanın ödeme yapılmadığına ilişkin kaydı/şerhi protesto yerine geçer. Ancak ihbar zinciri yine önemlidir; zamanında bildirim yapılmaması, cirantalara başvuru imkânlarını zayıflatabilir.

5.3.6. Zamanaşımı ve özel hükümler

Çek için zamanaşımı, ibraz süresinin bitiminden itibaren kısa sürelerle belirlenmiştir. Karşılıksız çek bakımından özel yaptırım rejimleri ve idari/cezai sonuçlar devreye girebilir; uygulamada hem alacak hem sorumluluk yönünden ayrıntılı bir mevzuat ağı bulunur.

---

5.4. Ortak İlkeler ve Ayrım Noktaları

• Şekil şartı: Üç senet de sıkı şekle bağlıdır; eksiklik senedi geçersiz kılabilir.

• Devir: Emre yazılı ise ciro + teslim; hamiline ise teslimle.

• Sorumluluk: Ciranta zinciri ve aval kurumu, tahsil güvencesini artırır.

• İyi niyet: Sonraki iyi niyetli hamil, kişisel def’ilere karşı korunur.

• Protesto/ihbar: Poliçe ve bonoda kuralen protesto; çekte bankanın şerhi çoğu zaman protestonun yerini alır.

• Zamanaşımı: Süreler kısadır; başlangıç anı senet tipine ve işleme göre değişir.

• Takip: Üç senet de kambiyo senedine özgü icra takibine elverişlidir; çekte bankacılık bağlantısı ve ibraz süreleri özellikle kritiktir.