Sözleşme Özgürlüğünün Sınırları: Türk Hukukunda Teorik Çerçeve ve Uygulamadaki Yansımalar

1. Giriş: Sözleşme Özgürlüğü Kavramı ve Hukuktaki Yeri

Sözleşme özgürlüğü, özel hukuk düzeninin en temel ilkelerinden biridir. Modern hukuk sistemlerinde bireylerin serbestçe sözleşme yapabilmesi, ekonomik hayatın canlılığını ve güvenini sağlar. Ancak bu özgürlük mutlak değildir; anayasa, kanunlar, kamu düzeni ve ahlak gibi sebeplerle sınırlandırılabilir.

📌 Örnek: İki taraf “kölelik sözleşmesi” yapsa, bu sözleşme özgürlüğüne dayanarak geçerli kabul edilemez.

2. Tarihsel Arka Plan ve Teorik Temeller

2.1. Roma Hukuku’ndan Günümüze

Roma Hukuku’nda sözleşmeler belli şekil şartlarına bağlıydı. Modern dönemde özellikle 19. yüzyılda “sözleşme serbestisi” liberal ekonomiyle birlikte mutlak kabul edildi.

2.2. Kıta Avrupası ve Anglo-Sakson Hukuku’nda Gelişim

Kıta Avrupası: Alman Medeni Kanunu (BGB) ve Fransız Medeni Kanunu (Code Civil) sözleşme özgürlüğünü tanırken kamu düzeniyle sınırlandırdı.
Anglo-Sakson Hukuku: İngiltere ve ABD’de sözleşme özgürlüğü “freedom of contract” adı altında geniş yorumlandı, ancak 20. yüzyılda işçi sözleşmeleri ve tüketici sözleşmelerinde sınırlamalar getirildi.

2.3. Türk Hukuku’na Etkisi

Türk Borçlar Kanunu (TBK) İsviçre Borçlar Kanunu’ndan alınmıştır. TBK’da sözleşme özgürlüğü temel kabul edilmekle birlikte kamu düzeni, emredici hükümler ve ahlak gibi sınırlara tabidir.

3. Sözleşme Özgürlüğünün Unsurları

3.1. Sözleşme Yapma Özgürlüğü

Kişilerin diledikleriyle sözleşme yapabilmesi veya yapmaktan kaçınabilmesi.
📌 Örnek: Bir esnaf istediği müşteriyle sözleşme yapabilir, ancak ayrımcılık yasağına aykırı davranamaz.

3.2. Sözleşmenin İçeriğini Belirleme Özgürlüğü

Tarafların kendi aralarında hükümler koyabilmesi.
📌 Örnek: Kira sözleşmesinde kira bedelinin belirlenmesi.

3.3. Sözleşme Şeklini Belirleme Özgürlüğü

Sözleşmenin yazılı, sözlü veya elektronik ortamda yapılabilmesi.
📌 Örnek: Noter şartı olmayan bir satış sözleşmesinin el sıkışarak yapılması.

3.4. Sözleşmeyi Değiştirme ve Sona Erdirme Özgürlüğü

Tarafların anlaşarak sözleşmeyi değiştirebilmesi veya feshedebilmeleri.

4. Sözleşme Özgürlüğünün Sınırları

4.1. Anayasal Sınırlar

Anayasa m. 48: Çalışma ve sözleşme özgürlüğü tanınmıştır. Ancak devlet, bu özgürlüğü kamu yararı çerçevesinde sınırlandırabilir.
Anayasa m. 13: Temel hak ve özgürlükler, ölçülülük ilkesine uygun olarak kanunla sınırlandırılabilir.

📌 Örnek: Bir işçiyle “asgari ücretten daha düşük ücret” içeren sözleşme yapılamaz. Çünkü Anayasa, çalışma hakkını korur.

4.2. Kanundan Doğan Sınırlar

a) Emredici Hükümlere Aykırılık (TBK m. 27)

Kanunun emredici hükümlerine aykırı sözleşmeler geçersizdir.
📌 Örnek: Taşınmaz satış sözleşmesi noter huzurunda yapılmazsa geçersizdir.

b) Şekil Şartları

TBK m. 12 gereği, kanunun belirlediği şekle uyulmazsa sözleşme hükümsüz olur.
📌 Örnek: Taşınmaz satışında resmi şekle uyulmazsa sözleşme yok hükmündedir.

c) Aşırı Yararlanma (Gabin – TBK m. 28)

Bir taraf diğerinin zor durumundan yararlanarak fahiş şart dayatırsa, sözleşme iptal edilebilir.
📌 Örnek: Yaşlı ve bilgisiz birine 1 milyon TL değerindeki arsayı 100.000 TL’ye satmak.

d) Haksız Şartlar (TKHK m. 5)

Tüketici aleyhine tek taraflı konulan hükümler geçersizdir.
📌 Örnek: “Satıcı hiçbir şartta sorumlu değildir” hükmü geçersizdir.

4.3. Kamu Düzeni ve Genel Ahlak

Kamu düzenine veya genel ahlaka aykırı sözleşmeler hükümsüzdür.
📌 Örnek: Kumar borcuna ilişkin sözleşme geçerli değildir.

4.4. Kişilik Haklarının Korunması

Kişilik haklarını ihlal eden sözleşmeler geçersizdir.
📌 Örnek: İşçiyi günde 20 saat çalıştırmayı taahhüt eden sözleşme geçersizdir.

4.5. Zayıf Tarafı Koruma İlkesi

İş, tüketici ve kira sözleşmelerinde zayıf taraf korunur.
📌 Örnek: Kiracının erken tahliye halinde 12 aylık kira ödeyeceğine ilişkin hüküm geçersizdir.

5. Uygulamada Sözleşme Özgürlüğünün Sınırları

5.1. İş Hukuku Uygulaması

İşçinin asgari ücretten düşük maaşa razı olduğu sözleşme geçersizdir.
Fazla mesaiyi reddeden hüküm yok sayılır.

5.2. Tüketici Hukuku Uygulaması

TKHK’ya göre, tüketici aleyhine tek taraflı haksız şartlar bağlayıcı değildir.

📌 Örnek: GSM operatörünün “tarifeyi tek taraflı değiştirme” hakkı veren hükmü geçersizdir.

5.3. Kira Hukuku Uygulaması

TBK m. 346: Kiracı aleyhine yapılan tahliye taahhüdü, sözleşme kurulduğu sırada verilmişse geçersizdir.
TBK m. 344: Kira artışı, TÜFE oranı ile sınırlandırılmıştır.

📌 Örnek: “Kira her yıl %50 artar” hükmü geçersizdir.

5.4. Bankacılık ve Sigorta Sözleşmeleri

BDDK ve Sigortacılık mevzuatı, tüketici lehine sınırlamalar getirir.

📌 Örnek: Bankanın “erken kapama ücreti” adı altında fahiş bedel talebi geçersizdir.

6. Somut Uygulama Örnekleri

Örnek 1: Fahiş Kira Artışı

Ev sahibiyle kiracı “her yıl %80 artış” anlaşması yaptı. Bu TBK’ya aykırıdır. Mahkeme, artışı TÜFE oranı ile sınırlar.

Örnek 2: GSM Operatörü Sözleşmesi

Operatör, “tarifeyi istediğim zaman değiştirebilirim” hükmü koydu. Bu haksız şarttır, tüketiciye karşı ileri sürülemez.

Örnek 3: İşçi Fazla Mesai Feragati

İşçi sözleşmede “fazla mesai almayacağım” dedi. Mahkeme bu hükmü yok sayar, işçiye fazla mesai ücreti ödenir.

7. Karşılaştırmalı Hukuk Perspektifi

Sözleşme özgürlüğünün sınırları her ülkede farklı şekillerde düzenlenmiştir. Bu bölümde Kıta Avrupası, Anglo-Sakson hukuk sistemi ve Türk Hukuku karşılaştırmalı olarak ele alınacaktır.

7.1. Almanya (BGB)

BGB § 305 vd. (Genel İşlem Şartları): Haksız şartların tüketici aleyhine konulması yasaktır.
§ 138: Ahlaka aykırı sözleşmeler hükümsüzdür.
§ 242: Dürüstlük kuralı, sözleşme özgürlüğünü sınırlayan en önemli ilkedir.

📌 Örnek: Fahiş faiz oranı içeren bir kredi sözleşmesi, “ahlaka aykırılık” nedeniyle hükümsüzdür.

7.2. Fransa (Code Civil)

1804’te mutlak sözleşme serbestisi vardı.
Ancak 20. yüzyılda sosyal devlet ilkesiyle sınırlamalar getirildi.
Code Civil m. 1102: Taraflar sözleşmenin içeriğini özgürce belirler, fakat bu özgürlük kamu düzeni ve ahlakla sınırlandırılmıştır.
Tüketici sözleşmelerinde haksız şartlar geçersiz sayılmaktadır.

7.3. İsviçre Hukuku

Türk Borçlar Kanunu’nun kaynağıdır.
OR m. 19: Taraflar sözleşmenin içeriğini özgürce belirler. Ancak emredici kurallara, ahlaka ve kişilik haklarına aykırı sözleşmeler geçersizdir.
İsviçre Federal Mahkemesi, “hakkın kötüye kullanılması” ilkesini de sınırlama sebebi kabul etmektedir.

7.4. Anglo-Sakson Hukuku (İngiltere ve ABD)

İngiltere

“Freedom of Contract” ilkesi uzun süre mutlak kabul edilmiştir.
1. yüzyılda “Unfair Contract Terms Act 1977” ile tüketiciler lehine sınırlamalar getirilmiştir.

ABD

Mahkemeler, “unconscionable contracts” (vicdana aykırı sözleşmeler) kavramını geliştirmiştir.
Tüketici ve işçi lehine müdahaleler artmıştır.
Antitröst yasaları (Sherman Act, Clayton Act) rekabeti sınırlayan sözleşmeleri geçersiz kılmıştır.

📌 Örnek: ABD’de işçiye “rekabet etmeme” şartı koyulabilir, ancak bu şart makul süre ve bölgeyle sınırlı olmalıdır. Aksi halde mahkeme tarafından geçersiz sayılır.

7.5. Avrupa Birliği Hukuku

AB Direktifleri tüketici sözleşmelerinde haksız şartları yasaklamaktadır.
Özellikle 93/13/EEC sayılı Direktif, tüketici lehine sınırlamaları tüm üye devletlerde zorunlu hale getirmiştir.
Bu Direktif Türkiye’de de TKHK’ya etki etmiştir.

7.6. Türk Hukuku ile Karşılaştırma

Türkiye, İsviçre modelini benimsemiş, ancak tüketici hukukunda AB Direktiflerinden yoğun şekilde etkilenmiştir.
İşçi, kiracı ve tüketici sözleşmelerinde zayıf tarafı koruyan düzenlemeler yapılmıştır.
Yargıtay da uygulamada Alman hukukundaki “dürüstlük kuralı” ve Anglo-Sakson hukukundaki “unconscionability” kavramına benzer yorumlar geliştirmiştir.

8. Sonuç ve Değerlendirme

Sözleşme özgürlüğü, modern özel hukukun temel taşlarından biridir. Ancak bu özgürlük mutlak olmayıp, TBK, TKHK ve özel düzenlemelerle sınırlandırılmıştır.

Zayıf tarafı korumak,
Kamu düzenini gözetmek,
Ahlaka aykırılığı önlemek,
Kişilik haklarını korumak,

amacıyla sözleşme özgürlüğü sınırlanır.

Bu nedenle uygulamada hakimler, tarafların iradesine saygı duymakla birlikte kanun koyucunun çizdiği sınırların dışına çıkan sözleşmeleri geçersiz sayar.

#sözleşmeözgürlüğününsınırları #tbkm26m27 #sözleşmehakkıvesınırları #tüketicisozlesmeleri #işsozleşmeleri #kirahukuku #sözleşmelerdeözgürlük

Single Blog Title