ANAYASA MAHKEMESİNDE BİREYSEL BAŞVURU

GİRİŞ

Bireysel başvuru, Anayasa’da güvence altına alınan ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamında korunan temel hak ve özgürlüklerin ihlal edilmesi halinde kullanabilecek bir yoldur. Amaç; ihlalin önlenmesi, gerçekleşmişse ortadan kaldırılması ve bireyin haklarının yeniden tesis edilmesidir. Türkiye’de 12 Eylül 2010 tarihli anayasa değişikliği ile hukuk sistemimize girmiş, vatandaşlar için fiilen 2012’den itibaren kullanılabilir olmuştur.

1) Bireysel başvuru nedir?

Anayasa’da güvence altına alınmış ve AİHS kapsamındaki bir hakkın kamu gücü tarafından ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesi’ne yapılan başvurudur. Amaç, ihlalin önlenmesi; gerçekleşmişse ihlalin ve sonuçlarının ortadan kaldırılmasıdır.

2) Bireysel Başvurunun Hukuki Dayanağı;

• Anayasa m. 148/3 → Herkes, Anayasa’da güvence altına alınmış ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki bir hakkının kamu gücü tarafından ihlal edildiğini ileri sürerek Anayasa Mahkemesi’ne başvurabilir.
• 6216 sayılı Kanun (m. 45-49) → Bireysel başvurunun usulü, şartları ve kabul edilebilirlik koşulları düzenlenmiştir.
• 6216 sayılı Kanun m. 47 → Başvuru dilekçesinde bulunması gereken bilgiler (kimlik, ihlal edilen hak, gerekçe, deliller, harç vb.) açıkça belirtilmiştir.

3) Hangi haklar için başvurulabilir?

Başvuru, Anayasa ve AİHS’in ortak koruma alanındaki haklarla sınırlıdır. Örnekler:
• Yaşam hakkı, işkence/kötü muamele yasağı,
• Kişi özgürlüğü ve güvenliği,
• Adil yargılanma hakkı, savunma hakkı,
• Düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğü,
• Din ve vicdan özgürlüğü,
• Toplantı ve örgütlenme özgürlüğü,
• Mülkiyet hakkı, eğitim hakkı, serbest seçim hakkı, eşitlik ilkesi ve ayrımcılık yasağı ve etkili başvuru hakkı.

Yasama işlemleri veya düzenleyici idari işlemler aleyhine doğrudan bireysel başvuru yapılamaz; fakat bunların uygulanması sonucu ortaya çıkan somut bir ihlal varsa başvuru konusu olabilir.

4) Kimler başvurabilir?

Anayasa ve Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun uyarınca, kamu gücünün bir işlemi sonucunda “Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamına giren herhangi birinin” ihlal edildiğini ileri süren herkes, bireysel başvuru hakkına sahiptir. Bununla birlikte, Kanun’da yer alan “herkes” ifadesi mutlak bir kapsama sahip değildir. Bireysel başvurunun özelliğinden kaynaklanan bazı sınırlamalar söz konusu olup, bu hususa ilişkin açıklık yine Kanun’da yapılan özel düzenlemelerle getirilmiştir.

Kısaca kimler başvurabilir;

• Gerçek kişiler (yabancılar dâhil; siyasi nitelikteki bazı haklar hariç, milletlerarası hukukun öngördüğü sınırlar dâhilinde),
• Özel hukuk tüzel kişileri (dernek, vakıf, şirket, sendika) – yalnızca kendi tüzel varlıklarına ilişkin ihlaller için.
Kamu tüzel kişileri (ör. belediyeler, üniversiteler) başvuramaz.

5) Kabul edilebilirlik (usuli) şartları
1. Yazılı başvuru zorunludur; başvurunun sistematik ve denetlenebilir sunumu için güvence sağlar.
2. Dilekçede bulunması gerekenler:
• Başvurucu ve varsa temsilcisinin kimlik/adres bilgileri,
• İhlale yol açan işlem, eylem veya ihmal,
• İhlal edildiği ileri sürülen hak ve dayanılan Anayasa hükümleri,
• Gerekçeler; iç hukuk yollarının tüketildiğine ilişkin aşamalar,
• İç yol yoksa ihlalin öğrenildiği tarih,
• Varsa uğranılan zarar,
• Deliller, ihlale neden olduğu iddia edilen işlem/karar örnekleri,
• Harç ödendiğine dair belge.
3. Süre: İç hukuk yollarının tüketilmesinden itibaren 30 gün içinde başvuru yapılmalıdır. Bu süre hak arama yolunun etkinliği için getirilen kesin süredir.
4. Kesin işlem/eylem/ihmal şartı: İhlal iddiası kesinleşmiş bir kamu işlemi, eylemi veya ihmale dayanmalıdır.
5. Önemli zarar kriteri ve “açıkça dayanaktan yoksunluk”: Önemsiz/soyut iddia ve delillerle yapılan başvurular kabul edilemez bulunabilir.

6) Süreç nasıl işler? 
• Nihai karar alındıktan (veya etkili iç hukuk yolu kalmadıktan) sonra 30 gün içinde başvuru hazırlanır.
• Dilekçe olgusal kronoloji + hakka müdahale analizi + ölçülülük/geri dönülmez zarar gibi unsurları ayrı başlıklarda açıklar.
• Delil listesi (karar örnekleri, tutanaklar, bilirkişi, yazışmalar, dekontlar) eklenir.
• Harç yatırılır; başvuru yazılı olarak ve usule uygun şekilde iletilir.

7) Başvuru formunda  içerik kurgusu
• Özet/sonuç: İhlalin kısa özeti ve talep.
• Olaylar ve yargılama süreci: Kronolojik tablo.
• İhlal edilen haklar: Hangi Anayasa maddesi/AİHS karşılığı ihlal edilmiştir, nedeni ile birlikte yazılması gerekir.
• Hukuki değerlendirme: Müdahalenin kanuniliği, meşru amaç, ölçülülük analizi.
• İç hukuk yolları: Hangi başvurular yapıldı, neden etkisiz kaldı.
• Sonuç ve talepler: İhlal tespiti, gerekiyorsa yeniden yargılama, tazminat, yargılama giderleri.

8) Karar türleri ve sonuçları 

• Kabul Edilemezlik Kararı: Başvurunun süresinde yapılmaması, usul şartlarını taşımaması veya açıkça dayanaktan yoksun olması halinde verilir. Sonuç olarak dosya esasa girilmeden reddedilir ve karar kesindir.
• İhlal Kararı: Başvurucunun ileri sürdüğü temel hakkın ihlal edildiği tespit edildiğinde verilir. Sonuç olarak yeniden yargılama yapılabilir, tazminata hükmedilebilir ve ihlalin sonuçları ortadan kaldırılır.
• İhlal Olmadığı Kararı: Mahkeme, ileri sürülen ihlalin mevcut olmadığını belirlediğinde verilir. Sonuç olarak başvuru reddedilir ve süreç sona erer.
• Düşme Kararı: Başvurucunun şikâyetini geri çekmesi, mağduriyetin ortadan kalkması veya başvurunun konusuz kalması halinde verilir. Sonuç olarak başvuru esasa girilmeden sonlandırılır.
• Pilot Karar: Sistematik ve yaygın ihlallerin tespiti halinde verilir. Sonuç olarak yapısal sorunların giderilmesi için yasama ve yürütmeye yol gösterici etkiler doğurur.

9) Sık yapılan hatalar 
• 30 günlük süreyi kaçırmak → Son tarihleri mutlaka takip edilmesi gerekir; nihai karar tebliğ/öğrenme tarihini delille sabitleyin.
• Eksik dilekçe/ek → anayasa 47/3’te sayılan unsurların (kimlik, hak, gerekçe, iç yollar, deliller, harç) tam olması gerekir.
• Soyut ihlal anlatımı → Her iddiayı spesifik olaya ve delile bağlayın.
• Yanlış muhatap/konu → Düzenleyici işlem doğrudan konu edilemez; uygulamada doğan somut ihlali gösterin.

10) Kimler için özellikle anlamlı?
• Uzayan yargılama veya adil yargılanma hakkı ihlali iddiaları,
• Mülkiyet hakkı müdahaleleri (müsadere, kamulaştırmasız el atma vb.),
• İfade/örgütlenme özgürlüğü sınırlamaları,
• Kişi özgürlüğü ve güvenliği (tutma, gözaltı) itirazları,
• Eğitim ve kamu görevine giriş gibi alanlarda eşitlik/ayrımcılık şikâyetler

En çok sorulan sorular

S: İdari bir genelgeye doğrudan başvurabilir miyim?
C: Hayır. Düzenleyici işleme doğrudan başvurulamaz; ancak bu işlem uygulandığında ortaya çıkan somut ihlale dayanarak başvurabilirsiniz.

S: Şirketimiz adına başvurabilir miyiz?
C: Evet; özel hukuk tüzel kişileri kendi tüzel kişiliklerine ilişkin ihlaller için başvurabilir. Kamu tüzel kişileri başvuramaz. 

S: Süreyi ne zaman başlatmalıyım?
C: Genellikle iç hukuk yolunun tüketildiği (nihai) kararı öğrendiğiniz veya tebliğ aldığınız tarihten itibaren 30 gün.

 

 

.