Deniz Ticareti Hukukunda Zararın Belirlenmesi

Giriş

Deniz ticareti, uluslararası ticaretin en önemli taşıma biçimlerinden biridir. Gemiler aracılığıyla taşınan yükler, bazen yolculuk sırasında kısmen veya tamamen zarar görebilir. Bu zararlar, taşıyan ile yük sahibi arasında hukuki ihtilaflara yol açar. Böyle durumlarda, öncelikle zararın varlığının tespiti ve ardından zararın miktarının belirlenmesi gerekir.

Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve uluslararası düzenlemeler, taşıyanın sorumluluğunu tazminat esasına dayandırmış; ancak tazminatın kapsamının belirlenmesinde çeşitli ölçütler getirmiştir. Bu nedenle, zarar kavramı yalnızca fiili kayıpla sınırlı olmayıp, eşyanın piyasa değerindeki düşüş, geç teslimden doğan kayıplar ve masraflar da dikkate alınır.

---

1. Zarar Kavramı

1.1. Hukuki Tanım

Zarar, yükün kısmen veya tamamen kaybolması, değerinin düşmesi ya da geç teslim edilmesi nedeniyle ortaya çıkan ekonomik kayıp olarak tanımlanır.

1.2. Zarar Türleri

• Fiili zarar (damnum emergens): Eşyanın zıyaı veya hasarı.
• Kâr kaybı (lucrum cessans): Geç teslim veya değer kaybı nedeniyle yük sahibinin elde edemediği kazanç.
• Masraf zararları: Zararın önlenmesi için yapılan ek masraflar (tamir, depolama, sigorta primi artışı).

---

2. Zararın Belirlenmesinin Önemi

• Sorumluluk tespiti: Taşıyanın kusur oranının belirlenmesi.
• Tazminatın hesaplanması: Yük sahibine ödenecek miktarın objektif şekilde ortaya konması.
• Sigorta ilişkisi: Yük sigortasının kapsamı zarar tespitine bağlıdır.
• Uyuşmazlıkların çözümü: Mahkeme ve tahkim süreçlerinde zararın doğru hesaplanması, adil kararların temelidir.

---

3. Türk Ticaret Kanunu’nda Zararın Belirlenmesi

3.1. TTK m. 1186

Tazminat, eşyanın teslim edilmesi gereken yerdeki piyasa değeri esas alınarak belirlenir.

3.2. Zıya Halinde

Eşya tamamen kaybolmuşsa, yük sahibine eşyanın teslim edilmesi gereken yerdeki piyasa değeri ödenir.

3.3. Hasar Halinde

Eşya kısmen zarar görmüşse, sağlam eşyanın değeri ile hasarlı eşyanın değeri arasındaki fark tazmin edilir.

3.4. Geç Teslim

Gecikme nedeniyle doğan zarar, navlun bedelini aşamaz. Ancak yük sahibi daha yüksek zararını ispatlarsa, bu zarar da sınırlara tabi olmak üzere talep edilebilir.

---

4. Zararın Hesaplanma Yöntemleri

4.1. Piyasa Değeri Yöntemi

En çok kullanılan yöntemdir. Teslim yerindeki serbest piyasa değeri esas alınır.

4.2. Fatura Bedeli

Taraflar arasında aksi kararlaştırılmışsa, eşyanın fatura değeri üzerinden hesap yapılabilir.

4.3. Mukayeseli Yöntem

Sağlam eşya değeri ile hasarlı eşya değeri arasındaki fark bulunarak zarar belirlenir.

4.4. Sigorta Bedeli

Sigorta sözleşmesinde belirtilen bedel de zarar tespitinde dikkate alınabilir.

---

5. Sorumluluk Sınırları Çerçevesinde Zararın Belirlenmesi

5.1. SDR Esası

TTK’ya göre taşıyanın sorumluluğu:

• Kilo başına 2 SDR,
• Koli veya parça başına 666,67 SDR ile sınırlıdır.

5.2. Değer Beyanı

Yük sahibi malın özel değerini taşıma senedine yazdırmışsa, taşıyan sınırlandırmadan yararlanamaz; beyan edilen değer üzerinden sorumludur.

---

6. Uluslararası Düzenlemelerde Zararın Belirlenmesi

6.1. Lahey-Visby Kuralları

Zararın hesaplanmasında piyasa değeri esas alınır, SDR sınırları uygulanır.

6.2. Hamburg Kuralları

Yük sahibini daha çok koruyan bir yaklaşım sergilemiş, geç teslim zararlarının da kapsamını genişletmiştir.

6.3. Rotterdam Kuralları

Modern düzenleme getirmiş, multimodal taşımaları da kapsayacak şekilde zarar tespitini detaylı ele almıştır.

---

7. Yargıtay Kararları Işığında Zararın Belirlenmesi

Yargıtay içtihatlarında:

• Fiili zarar için piyasa değerinin esas alınması gerektiği vurgulanmaktadır.
• Hasar halinde, sağlam ve hasarlı eşya değeri arasındaki farkın tazmin edileceği belirtilmiştir.
• Geç teslim zararları için navlun bedelini aşan tazminatlar sınırlı olarak kabul edilmiştir.
• Ambalaj yetersizliği nedeniyle doğan zararların yükletenin sorumluluğunda olduğu yönünde kararlar verilmiştir.

---

8. Sigorta ile İlişkisi

8.1. Yük Sigortası

Zararın büyük çoğunluğu yük sigortası tarafından karşılanır.

8.2. P&I Sigortaları

Taşıyanın sorumluluk sigortası olup, sınırlı sorumluluk dahilindeki zararları karşılar.

8.3. Uyuşmazlıklar

Sigortacı ile taşıyan arasında, zararın kapsamı ve miktarı konusunda sıkça uyuşmazlık doğmaktadır.

---

9. Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar

• Piyasa değeri tespitinde farklılıklar: Limanlarda fiyat farkları olabilir.
• Geç teslim zararı ölçümü: Kar kaybı ispatı güçtür.
• Ambalaj ve paketleme sorunları: Hasarın hangi taraftan kaynaklandığının belirlenmesi zordur.
• Uluslararası farklılıklar: Hangi sözleşme rejiminin uygulanacağı (Lahey-Visby, Hamburg, Rotterdam).

---

10. Değerlendirme

• Zararın belirlenmesi, taşıyanın sorumluluğu açısından kilit rol oynamaktadır.
• Piyasa değeri yöntemi en adil çözüm sağlasa da, her zaman pratikte uygulanamayabilir.
• Uluslararası sözleşmeler arasında farklılıklar, özellikle geç teslim zararları konusunda taraflar arasında ihtilaf yaratmaktadır.
• Yargıtay uygulamaları, genellikle yük sahibini koruyucu bir yaklaşım sergilemektedir.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda zararın belirlenmesi, taşıyanın sorumluluğunu ve yük sahibinin tazminat hakkını doğrudan etkileyen temel bir kurumdur.

• Zarar, eşyanın piyasa değeri esas alınarak hesaplanır.
• Zıya halinde eşyanın tüm değeri, hasar halinde sağlam ve hasarlı değer farkı tazmin edilir.
• Geç teslimde zarar, navlun bedelini aşamaz (istisnalar dışında).
• SDR sınırları uygulanır, ancak değer beyanı halinde sınır kalkar.
• Yargıtay kararları, taşıyanın özen borcunu geniş yorumlamakta ve yük sahibini korumaktadır.

Sonuç olarak, zararın doğru belirlenmesi, hem deniz taşımacılığında güvenliği hem de taraflar arasındaki ticari istikrarı sağlayan kritik bir unsurdur.