Deniz Ticareti Hukukunda Muhtemel Sorumsuzluk Sebepleri

Giriş

Deniz taşımacılığı, risklerin en yoğun yaşandığı ticari faaliyetlerden biridir. Taşıyan, yükü teslim aldığı andan teslim edinceye kadar geçen süreçte eşyanın zıya, hasar veya geç tesliminden sorumlu tutulur. Ancak bu sorumluluk mutlak değildir. Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve uluslararası sözleşmeler, bazı durumlarda taşıyanın sorumluluktan kurtulabileceğini kabul etmiştir.

Bu bağlamda, taşıyanın kusursuzluğunu ispat ederek veya kanunda öngörülen istisnalara dayanarak sorumluluktan kurtulabileceği haller, “muhtemel sorumsuzluk sebepleri” olarak adlandırılır. Mutlak sorumsuzluk sebeplerinden farklı olarak, bu hallerde taşıyanın kusursuzluğunu veya özen borcunu yerine getirdiğini ispat etmesi gerekir.

---

1. Muhtemel Sorumsuzluk Sebepleri Kavramı

1.1. Tanım

Muhtemel sorumsuzluk sebepleri, kanunda açıkça düzenlenmiş olup, taşıyanın kusursuzluğunu ispatlaması halinde sorumluluktan kurtulabileceği haller olarak tanımlanır.

1.2. Mutlak Sorumsuzluktan Farkı

• Mutlak sorumsuzluk: Yangın, çatma, nükleer olay gibi hallerde taşıyanın kusuru aranmaz; doğrudan sorumsuzluk doğar.
• Muhtemel sorumsuzluk: Taşıyanın kusursuzluğunu veya özen gösterdiğini ispatlaması gerekir.

---

2. Türk Ticaret Kanunu’nda Muhtemel Sorumsuzluk Sebepleri

TTK m. 1182 ve devamında taşıyanın sorumluluğunun istisnaları düzenlenmiştir. Bunlar arasında muhtemel sorumsuzluk sebepleri şunlardır:

2.1. Mücbir Sebep

Deprem, fırtına, sel, tsunami, savaş gibi öngörülemeyen ve önlenemeyen hallerde taşıyan sorumluluktan kurtulabilir.

• Ancak taşıyan, gerekli özeni göstermediği ispatlanırsa sorumlu olur.

2.2. Deniz Tehlikeleri

Denizde olağanüstü tehlikeler (ani fırtına, sis, akıntı) sonucu meydana gelen zararlar.

• Taşıyanın doğru navigasyon yapmasına rağmen zarar doğmuşsa sorumlu değildir.

2.3. Seyir Hataları

Mürettebatın seyrüsefer veya geminin sevkine ilişkin kusurları.

• Lahey-Visby Kuralları ve TTK, bu durumu taşıyan lehine sorumsuzluk sebebi olarak kabul etmiştir.
• Ancak geminin sefere elverişsiz olması halinde taşıyan sorumlu olur.

2.4. Yükletenin veya Gönderilenin Kusuru

• Yetersiz ambalaj,
• Tehlikeli yükün yanlış veya eksik bildirilmesi,
• Yanlış yükleme talimatları verilmesi.

2.5. Eşyanın Doğal Özellikleri

Bazı eşyalar tabiatları gereği bozulmaya, çürümeye, paslanmaya veya kuruma/çürüme gibi zararlara açıktır. Bu tür zararlar taşıyanın sorumluluğunda değildir.

2.6. Grev, Lokavt ve Toplumsal Olaylar

Taşımayı engelleyen grev, lokavt, ayaklanma gibi hallerde taşıyan sorumluluktan kurtulabilir.

---

3. Muhtemel Sorumsuzluk Sebeplerinin Hukuki Niteliği

• İspat yükü taşıyana aittir.
• Taşıyan, bu hallerden birinin gerçekleştiğini ve özen yükümlülüğünü yerine getirdiğini ispatlarsa sorumluluktan kurtulur.
• Ancak taşıyanın ağır kusuru veya kastı varsa bu korumadan yararlanamaz.

---

4. Uluslararası Düzenlemelerde Muhtemel Sorumsuzluk

4.1. Lahey-Visby Kuralları

Taşıyan lehine geniş muhtemel sorumsuzluk sebepleri öngörülmüştür (seyir kusuru dahil).

4.2. Hamburg Kuralları

Taşıyanın sorumluluğu artırılmış, sorumsuzluk sebepleri daraltılmıştır. Hamburg Kuralları, özellikle seyir kusuru istisnasını kaldırmıştır.

4.3. Rotterdam Kuralları

Modern düzenleme olup, multimodal taşımaları da kapsar. Taşıyanın özen borcu ağırlaştırılmış, muhtemel sorumsuzluk sebepleri daha sınırlı tutulmuştur.

---

5. Yargıtay Kararları Işığında Muhtemel Sorumsuzluk

Yargıtay uygulamasında:

• Fırtına ve kötü hava koşulları sebebiyle zararın meydana gelmesi halinde, taşıyanın gerekli önlemleri almadığı ispatlanırsa sorumlu tutulduğu görülmektedir.
• Ambalaj yetersizliği halinde taşıyanın sorumlu olmayacağı kabul edilmiştir.
• Doğal özellikler nedeniyle meydana gelen bozulmalarda (örneğin meyve-sebzenin çürümesi), taşıyan sorumlu tutulmamıştır.
• Ancak taşıyanın gemiyi sefere elverişli hale getirmemesi durumunda (örneğin soğutma sistemi arızalı gemiyle narenciye taşınması) sorumluluk doğmuştur.

---

6. Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar

• Kusur ayrımı: Zararın gerçekten muhtemel sorumsuzluk sebebinden mi yoksa taşıyanın ihmalkârlığından mı kaynaklandığının belirlenmesi güçtür.
• Sigorta ilişkisi: Yük sigortası ve taşıyanın sorumluluk sigortası arasındaki kapsam çatışmaları.
• Uluslararası taşımalar: Hangi sözleşmenin (Lahey-Visby, Hamburg, Rotterdam) uygulanacağı tartışmaları.
• Grev ve toplumsal olaylar: Bu hallerin taşıyan lehine mi yoksa mücbir sebep kapsamında mı değerlendirileceği.

---

7. Değerlendirme

• Muhtemel sorumsuzluk sebepleri, deniz taşımacılığında taşıyanı haksız risklerden koruyan önemli istisnalardır.
• Ancak taşıyanın özen yükümlülüğü her durumda devam eder.
• Yük sahipleri açısından bu düzenlemeler bazı hak kayıplarına yol açsa da, sigorta mekanizması ile bu kayıplar dengelenmektedir.
• Yargıtay uygulamaları, genellikle yük sahibini koruyucu yönde gelişmiş, taşıyanın kusursuzluk ispatı sıkı şekilde denetlenmiştir.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda muhtemel sorumsuzluk sebepleri, taşıyanın sorumluluğunu sınırlayan, ancak tamamen ortadan kaldırmayan istisnai hallerdir.

• Taşıyan, mücbir sebep, deniz tehlikeleri, seyir kusuru, yükletenin kusuru, eşyanın doğal özellikleri gibi hallerde kusursuzluğunu ispat ederse sorumluluktan kurtulur.
• Mutlak sorumsuzluk sebeplerinden farklı olarak, burada taşıyanın özen borcunu yerine getirdiğini ispat etmesi gerekir.
• Uluslararası düzenlemelerde bu sebepler farklı genişlikte düzenlenmiş olup, modern eğilim bu istisnaları daraltma yönündedir.

Sonuç olarak, muhtemel sorumsuzluk sebepleri, deniz ticaretinde risk dağılımını dengeleyen ve taşıyanı ağır yüklerden koruyan önemli bir kurumdur.