Deniz Ticareti Hukukunda Eşyanın Cins veya Değerinin Kasten Yanlış Bildirilmesi

Giriş

Deniz ticaretinde taşıyan ile yükleten arasındaki ilişki, büyük ölçüde doğru bilgilere dayalı güven esasına dayanır. Taşıyan, yükün cinsi, miktarı, ambalajı, tehlike arz edip etmediği ve değeri gibi bilgileri yükletene ait beyanlara göre hareket eder. Bu bilgiler, hem taşıma sözleşmesinin ifası hem de sigorta ve gümrük işlemleri bakımından kritik öneme sahiptir.

Ancak uygulamada kimi zaman yükletenin, eşyanın cinsini veya değerini kasten yanlış bildirmesi durumuyla karşılaşılmaktadır. Bu durum, taşıyan açısından riskleri artırırken, yükletenin hukuki sorumluluğunu da doğurur. Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve uluslararası denizcilik sözleşmeleri, bu konuyu açıkça düzenlemiş ve taşıyan lehine önemli koruma mekanizmaları öngörmüştür.

---

1. Eşyanın Doğru Bildirilmesinin Önemi

1.1. Taşıma Güvenliği

Taşıyan, gemiyi yükün özelliğine göre hazırlar. Yanıcı, patlayıcı, kimyasal veya radyoaktif madde taşınıyorsa özel güvenlik önlemleri alınmalıdır. Yanlış bildirim, gemiyi ve mürettebatı ciddi tehlikeye atar.

1.2. Navlun Hesabı

Navlun (taşıma ücreti), genellikle yükün değeri veya hacmine göre belirlenir. Yükün değerinin düşük gösterilmesi, navlundan haksız indirim sağlamak amacıyla yapılabilir.

1.3. Sigorta İlişkisi

Yük sigortasında eşyanın cinsi ve değeri doğru bildirilmelidir. Yanlış bildirim, sigorta teminatını geçersiz kılabilir.

---

2. Türk Ticaret Kanunu’nda Düzenleme

2.1. Yükletenin Beyan Yükümlülüğü

TTK m. 1228 ve devamında taşıma senetleri düzenlenmiştir. Yükleten, taşıma senedinde eşyanın cinsini, değerini, miktarını ve özelliklerini doğru bildirmekle yükümlüdür.

2.2. Kasten Yanlış Bildirim

Eğer yükleten bu bilgileri kasten yanlış bildirirse:

• Taşıyan, ortaya çıkan zararlardan dolayı sorumlu tutulmaz.
• Yükleten, doğacak tüm zararlardan taşıyana karşı sorumlu olur.
• Taşıyan, sözleşmeyi feshedebilir ve yükü boşaltma hakkına sahiptir.

2.3. Tehlikeli Yükler

TTK m. 1239, tehlikeli yüklerin gizlenmesini özel olarak düzenlemiştir. Yükleten, yükün tehlikeli niteliğini bildirmezse taşıyan yükü boşaltabilir, zararsız hale getirebilir veya imha edebilir ve bundan dolayı sorumlu tutulmaz.

---

3. Yanlış Bildirimin Hukuki Sonuçları

3.1. Taşıyanın Sorumluluktan Kurtulması

Eşyanın yanlış beyanı sonucu meydana gelen zıya, hasar veya gecikmeden taşıyan sorumlu tutulamaz.

3.2. Yükletenin Tazmin Yükümlülüğü

Yükleten, yanlış beyan nedeniyle doğan tüm zararları taşıyana ödemekle yükümlüdür. Bu zararlar arasında:

• Gemi hasarları,
• Diğer yüklerin zarar görmesi,
• Gecikmeden doğan tazminatlar,
• Liman veya gümrük cezaları,

yer alır.

3.3. Navlun Hakkı

Taşıyan, yanlış beyan olsa bile hak ettiği navlunu talep edebilir. Hatta sözleşmeyi feshedip yükü indirse dahi navlun ücretini isteme hakkı doğabilir.

---

4. Uluslararası Düzenlemelerde Yaklaşım

4.1. Lahey-Visby Kuralları

Yükletenin yanlış beyanı halinde taşıyanın sorumsuzluğunu kabul etmiştir.

4.2. Hamburg Kuralları

Daha yükleten aleyhine düzenleme getirmiş, yanlış beyanın yükletenin tazmin sorumluluğunu doğuracağını açıkça belirtmiştir.

4.3. Rotterdam Kuralları

Modern yaklaşımı benimseyerek yanlış beyanı, taşıyanın sorumluluğunu ortadan kaldıran güçlü bir sebep olarak kabul etmiştir.

---

5. Yanlış Bildirimin Uygulamadaki Görünümleri

• Yanıcı yüklerin gizlenmesi: Patlayıcı veya kimyasal maddeyi sıradan yük gibi bildirmek.
• Değerin düşük gösterilmesi: Navlun ve sigorta primini düşürmek amacıyla.
• Fazla yükleme: Eşyanın miktarını az gösterip daha fazla yükleme yapmak.
• Kaçakçılık amacı: Gümrük vergilerinden kaçınmak için lüks malların basit mal gibi gösterilmesi.

---

6. Yargıtay Kararları Işığında Yanlış Bildirim

Yargıtay uygulamasında:

• Yükletenin eşyanın cinsini veya değerini kasten yanlış bildirmesi halinde taşıyanın sorumluluğunun ortadan kalktığı kabul edilmiştir.
• Tehlikeli yükün gizlenmesi halinde taşıyanın yükü boşaltma ve imha etme hakkı bulunduğu belirtilmiştir.
• Ancak yanlış beyanın kasten değil, ihmalen yapılması halinde, taşıyanın sorumluluğunun devam edeceği yönünde kararlar verilmiştir.

---

7. Sigorta Boyutu

• Yük sigortası: Yanlış beyan halinde sigortacı tazminat ödemekten kaçınabilir.
• Taşıyanın sorumluluk sigortası (P&I): Yanlış beyan sonucu doğan zararları karşılamayabilir.
• Dolayısıyla yanlış beyan, hem yük sahibini hem de taşıyanı sigorta korumasından mahrum bırakabilir.

---

8. Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar

• İspat sorunu: Yanlış beyanın kasten mi yoksa sehven mi yapıldığının ispatı.
• Sözleşme hükümleri: Bazı navlun sözleşmelerinde yükletenin sorumluluğunu sınırlamaya çalışan hükümler.
• Uluslararası taşımalar: Hangi sözleşme rejiminin uygulanacağına dair uyuşmazlıklar.
• Sigorta ihtilafları: Sigortacının yanlış beyan nedeniyle tazminat ödemekten kaçınması.

---

9. Değerlendirme

• Eşyanın cins ve değerinin doğru bildirilmesi, deniz taşımacılığının güvenliği için zorunludur.
• Kasten yanlış beyan, taşıyanın sorumluluğunu ortadan kaldırırken yükletene ağır bir sorumluluk yükler.
• Yargıtay uygulaması da bu doğrultudadır; ancak kusurun kasten mi yoksa ihmalle mi işlendiği titizlikle araştırılmaktadır.
• Sigorta ilişkilerinde yanlış beyan, tarafların ciddi hak kayıplarına yol açmaktadır.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda eşyanın cins veya değerinin kasten yanlış bildirilmesi, taşıyanı koruyan, yükletenin ise ağır sorumluluk altına girdiği bir durumdur.

• Taşıyan, yanlış beyan halinde sorumluluktan kurtulur.
• Yükleten, taşıyana ve üçüncü kişilere doğan tüm zararları tazmin etmek zorundadır.
• Uluslararası sözleşmeler de benzer düzenlemeler getirerek taşıyan lehine koruma sağlamıştır.
• Yargıtay kararları, kasten yanlış beyanı taşıyanı tamamen sorumluluktan kurtaran bir sebep olarak değerlendirmektedir.

Sonuç olarak, bu düzenleme yükletenin doğru bildirim yapma yükümlülüğünü güçlendirmekte, deniz taşımacılığında güvenliği ve ticari istikrarı sağlamaktadır.

Gözdenur Turna