Deniz Ticareti Hukukunda Sorumluluk Sebepleri

Giriş

Deniz ticareti, uluslararası ticaretin omurgasını oluşturan en önemli taşıma türüdür. Yüklerin bir ülkeden diğerine güvenli şekilde ulaştırılması, taraflar arasındaki ticari ilişkilerin istikrarı açısından büyük önem taşır. Ancak denizyolu taşımacılığı, doğası gereği riskli bir alan olup; fırtınalar, deniz kazaları, teknik arızalar, insan hataları ve yükleme/boşaltma sırasında meydana gelen hatalar çeşitli zararlara yol açabilmektedir.

Türk Ticaret Kanunu (TTK), bu riskleri düzenleyerek taşıyanın, fiilî taşıyanın, donatanın ve yükletenin sorumluluk rejimini açıkça ortaya koymuştur. Özellikle taşıyanın sorumluluğu, yükün zıyaı, hasarı ve geç teslimi gibi hallerde belirginleşir.

---

1. Deniz Ticareti Hukukunda Sorumluluk Kavramı

Sorumluluk, deniz ticaretinde çoğunlukla tazminat yükümlülüğü doğurur. Yani, sözleşmeye aykırılık veya haksız fiil nedeniyle zarara yol açan taraf, zarar görenin kaybını telafi etmekle yükümlüdür.

TTK’da sorumluluk sebepleri, üç ana eksende toplanabilir:

1. Taşıyanın sorumluluğu,
2. Donatanın sorumluluğu,
3. Fiilî taşıyanın ve yardımcı kişilerin sorumluluğu.

---

2. Taşıyanın Sorumluluk Sebepleri

2.1. Yükün Zıyaı

Yükün tamamen kaybolması halinde taşıyan sorumludur.

• Örneğin yükün denize düşmesi, gemi batması veya yangında yok olması.
• Taşıyan, yalnızca mücbir sebep veya yükletenin kusurunu ispatlarsa sorumluluktan kurtulabilir.

2.2. Yükün Hasarı

Yükün kısmen zarar görmesi, değer kaybetmesi.

• Ambalajın delinmesi, rutubet nedeniyle bozulma, kırılma.
• Taşıyan, yükün teslim alındığı andan teslim edildiği ana kadar bu zararlardan sorumludur.

2.3. Teslimde Gecikme

Yükün kararlaştırılan sürede teslim edilmemesi, ekonomik kayıplara yol açar.

• Özellikle bozulabilir ürünlerde gecikme kritik önemdedir.
• Taşıyan gecikmeden sorumludur, ancak mücbir sebepleri ispatlarsa kurtulabilir.

2.4. Geminin Denize Elverişsizliği

TTK m. 1148 gereği taşıyan, gemiyi sefere elverişli halde bulundurmakla yükümlüdür.

• Ambarların temiz olmaması, makine arızaları, yetersiz mürettebat.
• Geminin sefere elverişsiz olması halinde taşıyan sorumluluktan kurtulamaz.

---

3. Donatanın Sorumluluğu

Donatan, gemisini işleten kişidir ve TTK’ya göre “donatanın gemi işletilmesinden doğan zararlardan sorumluluğu” esası benimsenmiştir.

• Mürettebatın kusuru,
• Çatma (çarpışma) kazaları,
• Yükümlülüklere aykırılıklar

donatanın sorumluluk sebeplerindendir. Ancak donatan, bazı hallerde sınırlı sorumluluk imkanına sahiptir.

---

4. Fiilî Taşıyanın Sorumluluğu

Taşıyanın sorumluluk alanındaki işleri fiilen yapan kişi veya kurum, fiilî taşıyandır. TTK m. 1178’e göre fiilî taşıyan, yükün kendi kontrolü altında bulunduğu sürede zararlardan taşıyan gibi sorumludur.

Bu kapsamda:

• Fiilî taşıyan ile taşıyan müteselsilen sorumludur.
• Alacaklı dilerse taşıyana, dilerse fiilî taşıyana başvurabilir.

---

5. Yardımcı Kişilerin Sorumluluğu

Taşıyanın adamları veya bağımsız yardımcıları (örneğin liman işçileri, yükleme/boşaltma firmaları) da zarara sebebiyet verebilir.

• TTK’ya göre taşıyan, adamlarının kusurundan kendi kusuru gibi sorumludur.
• Ancak taşıyan, üçüncü kişilere rücu edebilir.

---

6. Sorumluluktan Kurtuluş Sebepleri

Taşıyan, sorumluluktan kurtulmak için şu hallerden birini ispatlamalıdır:

• Mücbir sebep: Fırtına, deprem, savaş hali.
• Deniz tehlikeleri: Navigasyon hataları.
• Yükletenin kusuru: Tehlikeli yükün yanlış bildirilmesi, ambalajın yetersizliği.
• Doğal haller: Canlı hayvan taşınmasında hayvanın normal riskleri.

---

7. Sorumluluğun Sınırlandırılması

Deniz ticaretinde sorumluluk sınırlaması, taşıyanı ağır risklerden koruyan bir mekanizmadır.

• TTK m. 1186 vd., taşıyanın tazmin sorumluluğunu tonaj esasına göre sınırlandırır.
• Ancak kasten veya ağır kusur halinde bu sınırlamalardan yararlanılamaz.

---

8. Yargıtay Kararları Işığında Sorumluluk Sebepleri

Yargıtay, taşıyanın sorumluluğu konusunda genellikle yük sahibini koruyan bir yaklaşım benimsemiştir:

• Yargıtay 11. HD kararlarında, yükün teslim edilmemesi veya hasarlı teslim edilmesi halinde taşıyanın sorumluluğu teyit edilmiştir.
• Yükün limanda beklerken zarar görmesi halinde de taşıyanın sorumluluğu kabul edilmiştir.
• Ancak yükletenin kusuru ispatlandığında taşıyan sorumluluktan kurtulmuştur.

---

9. Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar

• İspat güçlüğü: Zararın neden kaynaklandığının tespiti zordur.
• Sigorta ilişkisi: Yük sigortacısı ile taşıyanın sorumluluk sigortası arasında uyuşmazlık çıkabilir.
• Uluslararası farklılıklar: Lahey-Visby, Hamburg ve Rotterdam Kuralları arasındaki farklılıklar uygulamada sorun yaratır.
• Sınırlı sorumluluk fonu: Tazminatın hangi sınırda kalacağına dair ihtilaflar doğabilir.

---

10. Değerlendirme

Deniz ticaretinde sorumluluk sebepleri, hem taşıyan hem donatan hem de fiilî taşıyan bakımından ayrıntılı şekilde düzenlenmiştir.

• Taşıyan, yükün zıyaı, hasarı ve gecikmesinden doğrudan sorumludur.
• Donatan, gemi işletilmesinden doğan zararlardan sorumludur.
• Fiilî taşıyan ve yardımcı kişiler de sorumluluk zincirine dâhil edilmiştir.

Sorumluluk sebeplerine ilişkin düzenlemeler, deniz ticaretinde taraf menfaatlerini dengeleyen bir mekanizma kurmuştur.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda sorumluluk, taraflar arasındaki en önemli güven unsurlarından biridir.

• Yükün zıyaı, hasarı ve gecikmesi taşıyanın sorumluluk sebeplerinin başında gelir.
• Donatan ve fiilî taşıyan da belirli şartlarda sorumlu tutulur.
• Sorumluluktan kurtuluş sebepleri sınırlı olarak düzenlenmiş, ağır kusur ve kasıt halinde ise tüm sınırlamalar kaldırılmıştır.
• Yargıtay içtihatları, yük sahibini koruma yönünde gelişmiş ve taşıyanın sorumluluğunu geniş yorumlamıştır.

Sonuç olarak, sorumluluk sebepleri deniz ticaretinde hem ticari güveni hem de uluslararası taşımacılığın istikrarını sağlayan temel unsurdur.