Tasarım Tescili Olmadan da Hukuki Koruma Sağlanabilir mi?

1. Giriş

Günümüzde tasarım, yalnızca estetik bir değer değil; aynı zamanda markaların rekabet gücünü belirleyen stratejik bir unsurdur. Mobilyadan tekstile, otomotivden ambalaj sektörüne kadar pek çok alanda özgün tasarımlar, şirketlerin en önemli varlıkları arasına girmiştir. Ancak her tasarımın tescil edilip edilmediği veya tescil edilmeden korunup korunamayacağı konusu, tasarımcılar ve firmalar açısından sıkça gündeme gelmektedir. Türkiye’de tasarımlar Sınai Mülkiyet Kanunu (SMK) kapsamında endüstriyel tasarım tescili ile korunabilir. Ancak tescil yapılmadan da bazı durumlarda hukuki koruma mümkün olabilir. Bu makalede, tasarım tescilinin zorunlu olup olmadığı, tescilsiz tasarımların hangi yollarla korunabileceği, avantaj ve dezavantajlar, örnek olay ve stratejik öneriler detaylı şekilde incelenecektir.

2. Tasarım Tescilinin Hukuki Dayanağı

SMK, bir ürünün görsel özelliklerini (çizgi, şekil, biçim, renk, doku, malzeme vb.) korumak amacıyla endüstriyel tasarım tescili sistemini düzenler. Tescil sayesinde:

Tasarımın yeni ve ayırt edici olduğu tescil belgesiyle ispatlanır.
Sahibine, tasarımı üretme, satma, ithal etme, ticari amaçla kullanma konusunda münhasır hak tanınır.
İhlaller karşısında hızlı ve güçlü hukuki müdahale imkânı doğar.

Ancak tasarımcı, çeşitli sebeplerle (maliyet, bilinç eksikliği, ürünün kısa ömürlü olması vb.) tescil başvurusu yapmamış olabilir. Bu durumda tescilsiz koruma imkânı gündeme gelir.

3. Tescilsiz Tasarım Koruması Mümkün mü?

Evet, mümkündür. Tescilsiz tasarım koruması, hem uluslararası hem de Türk hukuku bağlamında bazı şartlar altında mümkündür.

3.1. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) Kapsamında Koruma

Tasarım, eser niteliği taşıyorsa (sahibinin hususiyetini yansıtan özgün bir çalışma) FSEK kapsamında otomatik olarak korunur.
Tescil şartı yoktur; tasarım ortaya çıkarıldığı anda koruma başlar.
Koruma süresi: Tasarımcının yaşamı boyunca ve ölümünden sonra 70 yıl.

Örnek: Sanatsal değeri yüksek, el işçiliği ile yapılmış bir koltuk modeli, endüstriyel tescili olmasa bile FSEK kapsamında korunabilir.

3.2. Haksız Rekabet Hükümleri (Türk Ticaret Kanunu)

Bir tasarımın taklit edilmesi, piyasada karışıklık yaratması veya haksız kazanç sağlaması halinde, haksız rekabet hükümleri devreye girer.
Ürünün tescili olmasa bile, dürüst ticari uygulamalara aykırılık ispatlanırsa koruma sağlanabilir.

3.3. Tescilsiz Tasarımın AB Hukukundaki Karşılığı

Türkiye, AB mevzuatına uyum kapsamında tescilsiz tasarım koruması kavramını da tanır.

Tasarım, kamuya sunulduğu andan itibaren 3 yıl süreyle korunur.
Koruma, yalnızca kopyalamalara karşıdır; bağımsız olarak geliştirilen benzer tasarımlar korunmaz.

4. Tescilsiz Korumanın Avantajları ve Dezavantajları

4.1. Avantajlar

Maliyet yok: Tescil başvuru ücreti ödenmez.
Hızlı koruma: Tasarım kamuya sunulduğu anda koruma başlar.
Kısa ömürlü ürünler için uygun: Moda ve hızlı tüketim ürünleri gibi kısa sürede piyasadan kalkacak tasarımlar için pratik.

4.2. Dezavantajlar

İspat yükü ağır: Tasarımın size ait olduğunu ve ihlal edildiğini ispatlamak daha zordur.
Koruma süresi kısıtlı: AB sistemi gibi bazı modellerde yalnızca 3 yıl.
Kapsam dar: Sadece kopyalamalara karşı koruma sağlar, benzer ama bağımsız tasarımlara karşı koruma sağlamaz.

5. Örnek Olay

Tekstil tasarımcısı L, özel bir baskı tekniği ile çiçek desenli bir kumaş geliştirir. Tasarımını sosyal medyada paylaşır ancak tescil ettirmez.
Birkaç ay sonra, başka bir firma aynı deseni kullanarak elbise üretir.

L, bu durumda FSEK kapsamında eser niteliği taşıdığı gerekçesiyle dava açabilir.
Ayrıca haksız rekabet hükümlerine dayanarak, rakip firmanın tasarımını kopyaladığını ispatlayabilir.
Ancak tescil olsaydı, süreç daha hızlı ilerler ve koruma daha güçlü olurdu.

6. Tescilsiz Tasarım Korumasında Dikkat Edilmesi Gerekenler

Delil toplama: Tasarımın oluşturulduğu tarih, çizim dosyaları, üretim fotoğrafları, e-posta kayıtları saklanmalı.
Kamuya sunum tarihi belgelenmeli: Sosyal medya, web sitesi, fuar katılım belgeleri.
Gizlilik anlaşmaları kullanılmalı: Üretim öncesi paylaşım yapılacaksa, üçüncü kişilerle gizlilik sözleşmesi imzalanmalı.

7. Stratejik Yaklaşım

Kısa ömürlü tasarımlar için: Tescilsiz koruma tercih edilebilir, ancak deliller güçlü şekilde saklanmalı.
Uzun vadeli ticari değeri olan tasarımlar için: Mutlaka endüstriyel tasarım tescili yapılmalı.
Sanatsal yönü ağır basan tasarımlar için: FSEK koruması kullanılmalı, mümkünse ek olarak tescil yapılmalı.

8. Sonuç

Tasarım tescili olmadan da hukuki koruma mümkündür; ancak bu koruma daha sınırlı ve ispat açısından daha zorlayıcıdır. Tescilsiz koruma, özellikle hızlı moda, kısa süreli koleksiyonlar veya proje bazlı ürünlerde pratik bir yöntem olabilir. Ancak uzun vadeli ve yüksek ticari değere sahip tasarımlarda tescil, tasarımcının haklarını güvence altına almanın en etkili yoludur. En iyi yaklaşım, tescil ve tescilsiz koruma yollarının birlikte kullanılması ve ihlal riskine karşı proaktif bir delil ve sözleşme yönetimi stratejisinin benimsenmesidir.

Hukuk Fakültesi Öğrencisi Gamze Akbulut

Single Blog Title