Şirketin Rekabet Avantajları Gerçekten Sürdürülebilir mi? Piyasa Gücünün Hukuki Dayanakları Nelerdir?

GİRİŞ

Yatırım kararlarının kalitesini etkileyen en önemli sorulardan biri şudur:
“Bu şirketin sahip olduğu rekabet avantajı gerçekten kalıcı mı?” Zira bir şirketin mevcut pazar gücü cazip görünebilir; ancak bu avantajın hukuki dayanağı zayıfsa, rekabet üstünlüğü geçici olabilir ve yatırımcıya ciddi riskler doğurabilir. Bu makalede; rekabet avantajlarının stratejik ve hukuki sürdürülebilirliği, due diligence sürecinde nasıl analiz edileceği, yatırımcı açısından ne tür riskler doğurabileceği ve örnek bir olay üzerinden nasıl değerlendirilebileceği ayrıntılı biçimde ele alınacaktır.

---

1. Rekabet Avantajı Nedir?

Rekabet avantajı, bir şirketin rakiplerine kıyasla müşteri kazanma, maliyetleri düşürme, fiyatlama gücü elde etme veya pazar payını artırma gibi alanlarda sağladığı üstünlüktür.

1.1. Sürdürülebilir Rekabet Avantajı

Sürdürülebilirlik, bu avantajın uzun vadede korunabilir, hukuken savunulabilir ve dış etkilerle kolayca sarsılmayan bir yapıda olması anlamına gelir.

Örnek unsurlar:

• Patent, marka, faydalı model gibi fikri mülkiyet hakları

• Sözleşmesel korumalar (rekabet yasağı, münhasırlık)

• Lisans ve ruhsat tekeli

• Ar-Ge altyapısı ve veri setlerine dayalı pazar tekelinin kurulması

---

2. Piyasa Gücünün Hukuki Dayanakları

2.1. Fikri Mülkiyet Hakları

• Patent: Yenilikçi ürün veya üretim yöntemlerinin koruma altına alınması

• Marka: Tüketici algısına dayalı sadakat yaratır

• Tasarım: Özgünlük üzerinden rekabeti korur

• Yazılım kodu ve algoritmalar: Bilgi üstünlüğü sağlar

2.2. Ruhsatlar ve Lisanslar

Özellikle enerji, sağlık, eğitim, bankacılık, sigortacılık ve madencilik gibi regüle sektörlerde ruhsatlar bir hukuki bariyer oluşturur.

Örneğin:

• Türkiye’de bir enerji üretim lisansının devri zaman alıcıdır ve sınırlıdır.

• Ruhsatı olmayan şirket pazara giremez → Mevcut oyuncu hukuki koruma ile tekel yaratabilir.

2.3. Sözleşmesel Koruma Mekanizmaları

• Rekabet Yasağı Anlaşmaları: Çalışanlar veya eski ortakların belirli bir süre rakip firmaya geçmesini engeller.

• Münhasırlık Sözleşmeleri: Dağıtım veya tedarik anlaşmalarında yalnızca bir firmayla çalışma zorunluluğu yaratır.

• Gizlilik ve Know-how Koruma: Ticari sırlar sözleşmelerle hukuken güvence altına alınabilir.

---

3. Örnek Olay: Lisansla Korunan Pazar Avantajının Sona Ermesi

Olay:

Bir içecek üretim firması, yalnızca kendisine tahsis edilen “doğal kaynak suyu ruhsatı” ile rakipsiz üretim yapıyordu. Yatırımcı şirket, bu avantajı görerek hisselerin %60’ını satın aldı.

Ancak 2 yıl sonra yerel idare, aynı su kaynağının başka firmalar tarafından da kullanılabileceğine karar verdi ve yeni ruhsatlar verdi. Şirketin fiyatlama gücü düştü, satışlar geriledi.

Yorum:

• Rekabet avantajı başlangıçta idari bir ruhsata dayanıyordu.

• Ancak bu ruhsat münhasır hak tanımı içermediği için sürdürülebilir değildi.

• Hukuki inceleme eksik yapıldığı için yatırımcı, ciddi zarara uğradı.

---

4. Due Diligence Sürecinde Dikkat Edilmesi Gereken Hukuki Alanlar

4.1. Fikri Mülkiyet Haklarının Sorgulanması

• Tescil belgeleri mevcut mu?

• Süreleri dolmuş mu?

• Başka şirketlerle ihtilaf konusu olmuş mu?

4.2. Sözleşmelerdeki Rekabet Kısıtları

• Tedarik sözleşmeleri: Uzun vadeli ve münhasır mı?

• Franchise: Coğrafi koruma içeriyor mu?

• Bayilik sisteminde farklı firmaların girme şansı var mı?

4.3. Ruhsatların Hukuki Niteliği

• Yenilenebilir mi?

• Devredilebilir mi?

• Devlet tekeline tabi mi?

• İptal şartları neler?

---

5. Rekabet Avantajı İddialarına Kuşkuyla Yaklaşılması Gereken Durumlar

---

6. Yatırımcıya Yönelik Stratejik Rehber

Yatırımcılar, aşağıdaki kontrol listesini uygulamalıdır:

-Rekabet avantajı hangi unsura dayanıyor?
– Bu unsur belgelenmiş, tescillenmiş mi?
– Hukuken üçüncü kişiler tarafından ihlal edilmesi engellenmiş mi?
– Sözleşmelerle koruma sağlanmış mı?
– Regülasyon değişirse avantaj kaybedilir mi?
– Şirketin geçmiş yıllarda avantajı sürdürme performansı ne olmuş?

---

7. Rekabet Hukuku Perspektifiyle Değerlendirme

Unutulmamalıdır ki rekabet avantajı ile rekabetin kısıtlanması arasındaki sınır hukuken net çizilmiştir. Avantaj yaratma süreci, rekabeti engelleyen davranışlara dönüşürse;

• Şirket hakkında Rekabet Kurulu incelemesi başlatılabilir

• Kartel, piyasa paylaşımı, fiyat manipülasyonu gibi ihlaller cezalandırılabilir

• Sözleşmeler geçersiz sayılabilir

• Büyük idari para cezaları uygulanabilir

Bu nedenle yatırımcı, şirketin pazar gücünün hukuki meşruiyetini mutlaka test etmelidir.

---

SONUÇ

Rekabet avantajı tek başına yatırım için yeterli bir kriter değildir. Önemli olan, bu avantajın hukuki temellere dayanıp dayanmadığı, sürdürülebilir olup olmadığı ve mevzuat değişikliklerine karşı ne kadar dayanıklı olduğudur.

Due diligence sürecinde bu unsurlar detaylı biçimde sorgulanmalı; sözleşmeler, ruhsatlar, tescil belgeleri ve pazar yapısı hukuken analiz edilmelidir. Aksi takdirde, görünürde cazip olan bir şirketin rekabet avantajı kısa sürede eriyebilir ve yatırım kararını zayıflatabilir.

Hukuk Fakültesi Öğrencisi Gamze Akbulut