Enerji Şirketlerinde Kamulaştırmasız El Atma: Hukuki Boyut, Hak Arama Yolları ve Yatırımcılar İçin Risk Analizi

Giriş

Enerji sektöründe yatırımlar, çoğunlukla büyük ölçekli arazi kullanımı gerektirir. Elektrik üretim tesisleri, rüzgâr türbinleri, güneş enerji santralleri, iletim ve dağıtım hatları gibi projeler; geniş alanlarda kalıcı veya geçici tesis kurulmasını, boru hatlarının döşenmesini ya da enerji iletim hatlarının geçirilmesini zorunlu kılar. Ancak uygulamada, enerji şirketlerinin bu tesisleri kurarken arazi sahiplerinin rızası veya usulüne uygun kamulaştırma kararı olmaksızın taşınmazlara müdahalede bulunduğu görülmektedir. Bu durum, hukuk dilinde kamulaştırmasız el atma olarak adlandırılır ve ciddi hukuki sonuçlar doğurur.

Bu makalede, enerji şirketlerinde kamulaştırmasız el atma kavramını, yasal dayanaklarını, taşınmaz sahiplerinin başvurabileceği yolları, yatırımcı açısından riskleri ve pratik çözüm önerilerini detaylı şekilde ele alacağız.

---

1. Kamulaştırmasız El Atmanın Tanımı ve Hukuki Dayanağı

1.1. Tanım

Kamulaştırmasız el atma, idare veya idare adına hareket eden şirketlerin, bir taşınmaza kamulaştırma prosedürünü tamamlamadan fiilen müdahalede bulunmasıdır. Enerji şirketleri, çoğu zaman 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu, 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ve 4628 sayılı EPDK Kanunu gibi düzenlemelere dayanarak üst hakkı, irtifak hakkı veya kamu yararı kararı ile arazilerden yararlanabilir. Ancak bu süreçte kamulaştırma usullerinin ihmal edilmesi, doğrudan fiili el atma sonucunu doğurur.

1.2. Hukuki Dayanaklar

• Anayasa m. 35: Mülkiyet hakkı, ancak kamu yararı amacıyla ve kanunla sınırlanabilir.

• Anayasa m. 46: Kamulaştırma, bedel peşin ödenerek yapılır.

• 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu: Kamulaştırma usulleri, bedel tespiti ve tescil hükümleri.

• 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu: Mülkiyetin korunması hükümleri (m.683 vd.).

• 6098 sayılı TBK: Haksız fiil hükümleri ve tazminat talepleri.

Yargıtay, enerji şirketlerinin EPDK’dan aldığı yetkilerin kamulaştırma yapma hakkı vermediğini, fiili müdahale halinde kamulaştırmasız el atma hükümlerinin uygulanacağını defalarca karar altına almıştır.

---

2. Enerji Şirketlerinde Kamulaştırmasız El Atmanın Görüldüğü Başlıca Durumlar

1. İletim ve dağıtım hatlarının, özel mülkiyete ait arazi üzerinden geçirilmesi

2. Rüzgâr türbini, trafo merkezi veya güneş panellerinin, kamulaştırma kararı alınmadan kurulması

3. Petrol ve doğalgaz boru hatlarının, üst hakkı veya irtifak hakkı tesis edilmeden döşenmesi

4. Baraj ve HES projelerinde, taşınmazın tamamen veya kısmen su altında kalması

5. Geçici inşaat sahalarının izinsiz olarak özel mülkiyet üzerinde oluşturulması

---

3. Taşınmaz Sahiplerinin Hak Arama Yolları

3.1. El Atmanın Önlenmesi (Müdahalenin Men’i) Davası

Fiili el atma devam ediyorsa, malik Asliye Hukuk Mahkemesi’nde müdahalenin men’i davası açabilir. Bu davada mahkeme, enerji şirketine taşınmazdan çıkması yönünde hüküm kurar. Eğer proje kamu yararı taşıyor ve vazgeçilmez nitelikteyse, mahkeme çoğunlukla kamulaştırma yapılması veya bedelin ödenmesi yönünde karar verir.

3.2. Tazminat Davası (Bedel Karşılığı El Atma)

Fiili el atma uzun süredir devam ediyorsa, malik kamulaştırmasız el atma tazminatı talep edebilir. Bu durumda bilirkişi marifetiyle taşınmazın rayiç bedeli belirlenir ve taşınmaz idare veya şirket adına tescil edilir.

3.3. Ecrimisil (İşgal Tazminatı) Talebi

Enerji şirketi, taşınmazı haksız olarak kullandığı süre boyunca ecrimisil (işgal tazminatı) ödemek zorunda kalır. Bu bedel, taşınmazın kira getirisine göre hesaplanır.

---

4. Yargıtay’ın Enerji Şirketleriyle İlgili Emsal Kararları

Yargıtay, enerji şirketlerinin özel hukuk tüzel kişisi olmasına rağmen kamu hizmeti gördüğü ölçüde kamulaştırmasız el atma hükümlerine tabi olabileceğini belirtmektedir. Özellikle şu prensipler öne çıkar:

• Kamulaştırma yapmadan fiili müdahale hukuka aykırıdır.

• EPDK lisansı veya kamu yararı kararı, doğrudan mülkiyet devri yetkisi vermez.

• Bedel, fiili el atma tarihindeki rayiç üzerinden hesaplanır.

• Mülkiyet hakkı, enerji yatırımı gerekçesiyle dahi ihlal edilemez.

---

5. Yatırımcılar Açısından Riskler

Enerji sektörüne yatırım yapmayı düşünen yerli ve yabancı yatırımcılar açısından kamulaştırmasız el atma davaları ciddi risk taşır. Bu riskler şu şekilde özetlenebilir:

• Finansal Risk: Mahkeme kararlarıyla ödenecek tazminatlar, projenin kârlılığını düşürür.

• İtibar Riski: Mülkiyet hakkı ihlali, yerel halkla ilişkileri zedeler ve proje karşıtı toplumsal tepki doğurur.

• Proje Gecikmesi: Mahkeme kararlarıyla tesislerin durdurulması veya kaldırılması, projenin gecikmesine yol açar.

• Yatırımcı Güveni: Uluslararası yatırımcılar, mülkiyet hakkı ihlali geçmişi olan projelere mesafeli yaklaşır.

---

6. Önleyici Hukuki Stratejiler

Enerji şirketlerinin bu tür uyuşmazlıklardan kaçınmak için alabileceği önlemler şunlardır:

1. Kamulaştırma Sürecini Tamamlamak: Projeye başlamadan önce idare üzerinden usulüne uygun kamulaştırma yapılmalı.

2. Üst Hakkı veya İrtifak Hakkı Kurmak: Maliklerle anlaşarak resmi senet düzenlenmeli.

3. Yerel Halk ile İletişim: Sosyal etki analizi yapılmalı ve proje öncesi bilgilendirme toplantıları düzenlenmeli.

4. Hukuki Due Diligence: Proje sahası üzerindeki mülkiyet hakları detaylı incelenmeli.

5. Alternatif Güzergâh Çalışmaları: İletim ve boru hattı projelerinde mülkiyet ihtilafı doğurmayacak güzergâh tercih edilmeli.

---

7. Sonuç

Enerji şirketlerinde kamulaştırmasız el atma, hem taşınmaz sahipleri hem de yatırımcılar açısından önemli bir hukuki ve finansal risk alanıdır. Anayasa ve Kamulaştırma Kanunu hükümleri uyarınca mülkiyet hakkı mutlak olarak korunur; kamu yararı gerekçesiyle dahi bu hak ancak usule uygun kamulaştırma ile sınırlanabilir.

Yatırımcıların, proje öncesi hukuki risk analizini titizlikle yapması, şirketlerin ise kamulaştırma, üst hakkı veya irtifak hakkı tesis etmeden araziye müdahale etmemesi gerekmektedir. Aksi takdirde yüksek tazminatlar, projenin durması ve yatırımcı güveninin sarsılması gibi ciddi sonuçlar kaçınılmazdır.