Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin (UCM) Yetkileri ve Güncel Davaları

Küreselleşen dünyada, insan haklarının ve uluslararası ceza adaletinin korunması amacıyla devletlerarası iş birliği önem kazanmış; bunun bir sonucu olarak Uluslararası Ceza Mahkemesi (International Criminal Court – ICC/UCM) 17 Temmuz 1998 tarihinde kabul edilen Roma Statüsü ile kurulmuş ve 1 Temmuz 2002’de faaliyete geçmiştir. Türkiye, Roma Statüsü’nü imzalamış, ancak onaylamamıştır. Ancak Mahkeme’nin yargı yetkisi ve kararlarının Türk hukukuna etkisi doktrinde ve uygulamada tartışılmaya devam etmektedir.

1. ULUSLARARASI CEZA MAHKEMESİ’NİN YETKİLERİ

A. Kuruluş Amacı ve Dayanağı

Roma Statüsü temel normdur (17 Temmuz 1998).
Mahkeme, soykırım, insanlığa karşı suçlar, savaş suçları ve saldırı suçu başta olmak üzere dört temel suç tipinde yargı yetkisine sahiptir (m.5 Roma Statüsü).
Tamamlayıcılık ilkesi geçerlidir: Ulusal mahkemelerin yargı yetkisine “tamamlayıcı”dır; yani bir devlet ilgili suçu gereği gibi kovuşturamıyorsa/devre dışı kalıyorsa UCM devreye girer (m.17 Roma Statüsü).

B. Yetki Alanı

Kişi bakımından yetki: Sadece gerçek kişiler (bireyler) yargılanır. Şirketler veya devletler yargılanmaz.
Zaman bakımından yetki: Roma Statüsü’nün yürürlüğe girdiği 1 Temmuz 2002 sonrası işlenen suçlar için geçerlidir (geçmişe etkili değildir).
Yer bakımından yetki:
- Taraf devletlerin topraklarında işlenen suçlar,
- Taraf devletlerin vatandaşlarınca işlenen suçlar,
- BM Güvenlik Konseyi tarafından Mahkeme’ye sevk edilen suçlar (ör. Sudan/Darfur, Libya örneği).

C. Yargılamaya Başlama Yolları

Taraf devlet başvurusu: Taraf devlet, işlenen suçlarla ilgili Mahkeme’yi harekete geçirebilir.
Başsavcının kendiliğinden soruşturma başlatması: Şüphe uyandıran olaylara ilişkin Mahkeme savcısı re’sen soruşturma başlatabilir.
BM Güvenlik Konseyi sevki: Güvenlik Konseyi, taraf olmayan devletlerde de işlenen suçlar için Mahkeme’yi yetkilendirebilir (ör. Sudan, Libya).

D. Suç Tipleri

Soykırım Suçu (Genocide)
İnsanlığa Karşı Suçlar (Crimes against Humanity)
Savaş Suçları (War Crimes)
Saldırı Suçu (Crime of Aggression)
Her suçun tanımı ve unsurları Roma Statüsü’nde ayrıntılı olarak düzenlenmiştir.

E. Yetki Sınırları

Taraf olmayan ülkelerde, ilgili devletin rızası veya BM Güvenlik Konseyi kararı yoksa Mahkeme doğrudan yargı yetkisi kullanamaz.
Bazı devletler (ABD, Rusya, Çin, İsrail gibi) Mahkeme’ye taraf değildir; bu durum Mahkeme’nin etkinliğini zaman zaman tartışmalı hale getirmektedir.

2. GÜNCEL DAVALAR VE TARTIŞMALI KONULAR

A. Ukrayna-Rusya Savaşı ve UCM

Mart 2023’te Mahkeme, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin hakkında, Ukrayna’daki sivillerin zorla sınır dışı edilmesi ve çocukların Rusya’ya götürülmesi gerekçesiyle yakalama kararı çıkarmıştır.
Rusya Roma Statüsü’ne taraf olmamakla birlikte, Ukrayna 2014 ve 2015’te verdiği beyanlarla Mahkeme’nin kendi topraklarında işlenen suçlar bakımından yargı yetkisini kabul etmiştir.
UCM, devam eden çatışmalar sırasında savaş suçları ve insanlığa karşı suçlara ilişkin delilleri toplamaktadır.

B. İsrail-Filistin Çatışması

Mayıs 2021’de, Filistin’in taraf devlet olarak kabulü sonrasında İsrail’in Gazze, Batı Şeria ve Doğu Kudüs’te işlediği iddia edilen savaş suçları ile ilgili soruşturma başlatıldı.
İsrail tarafı Roma Statüsü’ne taraf olmadığından iş birliği yapmamakta, ancak Filistin’in başvurusu ve Mahkeme’nin yetkisi uluslararası hukukta önemli tartışma konusudur.
2024 yılı itibarıyla, 7 Ekim 2023 sonrası Gazze Şeridi’ndeki askeri operasyonlar, sivil hedeflere yönelik saldırılar ve insani yardıma engel olunması gibi eylemler UCM’nin inceleme alanındadır.
2024 Mayıs’ında UCM Başsavcısı, İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu ve Savunma Bakanı Yoav Gallant hakkında yakalama kararı talep ettiğini açıklamıştır.

C. Diğer Önemli Davalar

Sudan/Darfur: Eski Sudan Devlet Başkanı Ömer El Beşir hakkında 2009’da soykırım ve savaş suçları nedeniyle yakalama kararı çıkarılmıştır. Ancak Beşir halen Mahkeme’ye teslim edilmemiştir.
Libya/Kaddafi: Muammer Kaddafi, oğulları ve yakın çevresi hakkında, 2011’de sivillere yönelik saldırılar nedeniyle soruşturma başlatılmıştır.
Uganda/Lord’s Resistance Army (LRA): Joseph Kony ve LRA üyeleri hakkında insanlığa karşı suçlar nedeniyle davalar devam etmektedir.
Afganistan: ABD askerlerinin de dahil olduğu savaş suçu ve işkence iddialarına ilişkin ön incelemeler devam etmektedir.

3. TÜRK HUKUKUNDA UCM’NİN YERİ

Türkiye Roma Statüsü’ne imza atmış fakat TBMM’de onaylamamıştır. Bu nedenle UCM doğrudan Türk vatandaşları veya Türkiye’de işlenen suçlar bakımından yetki kullanamaz.
Ancak, BM Güvenlik Konseyi’nin sevki ya da Türkiye’nin bireysel kabul beyanı ile UCM yetki kullanabilir.
Türk Ceza Kanunu’nda (TCK m.76-78, m.95 vd.) soykırım ve insanlığa karşı suçlar düzenlenmiştir; ancak ulusal mahkemeler genellikle bu suçları kovuşturmakta isteksiz olursa tamamlayıcılık ilkesi gereği UCM devreye girebilir.

4. YARGITAY ve ULUSLARARASI MAHKEME İÇTİHATLARI

Yargıtay, Türkiye’nin UCM’ye taraf olmamasını gerekçe göstererek UCM kararlarının doğrudan uygulanamayacağını belirtmektedir.
Ancak, Türk mahkemelerinde işlenen savaş suçları veya insanlığa karşı suçlarda Roma Statüsü’nün tanım ve ilkeleri, evrensel hukuk normları olarak dikkate alınabilmektedir.
AİHM (Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi) kararlarında, UCM’nin tamamlayıcılık rolüne ve savaş suçları yargılamalarındaki uluslararası standartlara sıkça atıf yapılmaktadır.

5. DEĞERLENDİRME ve SONUÇ

UCM, soykırım, savaş suçları ve insanlığa karşı suçların cezasız kalmaması adına en üst düzeyde uluslararası yargı organıdır.
Ancak yetkisi, taraf devletlerin iş birliği ve BM Güvenlik Konseyi’nin siyasal iradesiyle sınırlanmakta, bu da Mahkeme’nin etkinliğini azaltabilmektedir.
Güncel davalarda, özellikle Rusya-Ukrayna ve İsrail-Filistin çatışmalarında alınan kararlar, uluslararası ceza hukukunun devletlerarası siyasetten bağımsız işlemesi gerekliliğini bir kez daha göstermektedir.
Türkiye, uluslararası yükümlülüklerini ve insan hakları taahhütlerini yerine getirme konusunda UCM standartlarını iç hukukuna yansıtmakla yükümlüdür.

Single Blog Title