Uluslararası Sözleşmelerin İç Hukuka Etkisi

1. Giriş

Uluslararası sözleşmeler, devletlerin ortak iradelerini yansıtan ve taraf ülkeler açısından bağlayıcı olan hukuki metinlerdir. Bu sözleşmeler, insan hakları, ticaret, çevre, uluslararası güvenlik ve diğer birçok alanda devletlerin yükümlülüklerini belirler. Ancak bir uluslararası sözleşmenin iç hukukta nasıl uygulanacağı, her ülkenin anayasal yapısına ve hukuk sistemine bağlı olarak değişir.

Türkiye’de uluslararası sözleşmelerin iç hukukta geçerliliği, Anayasa m.90 hükmü ile güvence altına alınmıştır. Özellikle temel hak ve özgürlüklere ilişkin uluslararası sözleşmelerin, kanunlarla çelişmesi halinde üstün norm olarak kabul edilmesi, Türk hukuk sisteminde önemli bir ilke haline gelmiştir.

2. Uluslararası Hukuk – İç Hukuk İlişkisi

Uluslararası hukuk ile iç hukuk arasındaki ilişki, genellikle iki farklı doktrin çerçevesinde ele alınır:

Monist Sistem: Uluslararası hukuk ve iç hukuk, tek bir hukuk düzeni olarak kabul edilir. Uluslararası sözleşmeler, iç hukukta ayrıca bir düzenleme olmaksızın doğrudan uygulanabilir (Örn. Hollanda).
Düalist Sistem: Uluslararası hukuk ve iç hukuk iki ayrı düzen olarak görülür. Sözleşmelerin iç hukukta geçerli olabilmesi için iç hukukta onay ve uygun bulma kanunu çıkarılması gerekir (Örn. İngiltere).

Türkiye, düalist sisteme yakın bir yaklaşım benimsemiştir. Ancak Anayasa m.90 sayesinde insan hakları sözleşmeleri bakımından monist sisteme benzer bir üstünlük tanınmaktadır.

3. Türkiye’de Uluslararası Sözleşmelerin Uygulanması

3.1. Anayasa m.90 Hükmü

Anayasa m.90/1: Uluslararası sözleşmelerin onaylanması, TBMM tarafından uygun bulma kanunu çıkarılmasına bağlıdır.
Anayasa m.90/5: Temel hak ve özgürlüklere ilişkin uluslararası sözleşmeler ile kanunların çelişmesi halinde, sözleşme hükümleri esas alınır.

Bu düzenleme, özellikle AİHS (Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi) ve benzeri insan hakları belgelerinin Türk yargısı tarafından doğrudan uygulanabilmesini sağlamıştır.

3.2. Onay Süreci

TBMM’nin onaylanmasını uygun bulması (Kanun çıkarma),
Cumhurbaşkanı tarafından imzalanması,
Resmî Gazete’de yayımlanması.

Yayımlanma ile birlikte, uluslararası sözleşme kanun hükmünde kabul edilir.

4. Yargı Kararlarında Uluslararası Sözleşmeler

AYM, 2007/45 E., 2008/153 K.: “Anayasa m.90/5 uyarınca, temel hak ve özgürlüklere ilişkin uluslararası sözleşmeler kanunların üzerinde uygulanır.”
Yargıtay HGK, 2017/10-345 E., 2019/768 K.: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi hükümleri, iç hukukta doğrudan uygulanabilir.
Danıştay İDDK, 2019/123 E., 2020/245 K.: Çevre hakkına ilişkin Aarhus Sözleşmesi hükümlerinin davada dikkate alınması gerektiği vurgulanmıştır.

5. Uluslararası Sözleşmelerin Türk Hukukuna Etkileri

İnsan Hakları Standartları: AİHS ve BM sözleşmeleri, Türk Anayasası ve kanunlarında reformlara yol açmıştır.
Ticaret ve Yatırım Hukuku: Uluslararası yatırım anlaşmaları, yabancı sermaye için güvence oluşturur.
Çevre Hukuku: Paris İklim Anlaşması gibi çevresel sözleşmeler, ulusal politikaların şekillenmesine katkı sağlamaktadır.

6. Güncel Tartışmalar

Anayasa m.90’ın Uygulama Alanı: Temel haklara ilişkin olmayan uluslararası sözleşmeler ile kanun çatışmasında hangi normun öncelikli uygulanacağı tartışmalıdır.
Çekinceler: Türkiye’nin bazı sözleşmelere koyduğu çekinceler (örneğin, Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi – CEDAW) uygulama kapsamını daraltmaktadır.
Anayasa Mahkemesi’nin Rolü: Bireysel başvurular kapsamında AİHS standartlarının içtihatlara etkisi giderek artmaktadır.

7. Karşılaştırmalı Hukukta Uygulama (Örnek: Almanya)

Almanya, monist sistem benimser. Uluslararası sözleşmeler, Bundestag tarafından onaylandıktan sonra doğrudan federal hukukun bir parçası haline gelir.
Federal Anayasa Mahkemesi, AİHS’i anayasal hakların yorumunda bağlayıcı görür.
Bu yönüyle Almanya’nın yaklaşımı, Türkiye’ye göre uluslararası sözleşmelere daha hızlı iç hukuk etkisi tanır.

8. Çözüm Önerileri

Anayasa m.90’ın kapsamının genişletilmesi, sadece temel haklarla sınırlı olmadan uluslararası sözleşmelerin önceliğinin sağlanması.
Uygulama ve Yargı İçtihatlarının Uyumu: Türk mahkemelerinin uluslararası sözleşmeleri daha etkin yorumlaması.
Eğitim ve Farkındalık: Kamu görevlilerinin ve yargı mensuplarının uluslararası insan hakları standartları konusunda eğitilmesi.

9. Sonuç

Uluslararası sözleşmeler, devletlerin hem uluslararası yükümlülüklerini hem de bireylerin hak ve özgürlüklerini koruma yükümlülüğünü artırmaktadır. Türkiye’de Anayasa m.90, uluslararası sözleşmelerin iç hukuka etkisini güçlendiren bir norm olarak önem taşımaktadır. Ancak uygulamadaki bazı belirsizlikler ve çekinceler, uluslararası normların tam anlamıyla etkinliğini engelleyebilmektedir. Gelecekte, Türkiye’nin uluslararası insan hakları belgeleri ve ticari sözleşmelerle uyumunu artırması beklenmektedir.

Single Blog Title