Sigorta ve Reasürans Sözleşmeleri: Tazminatın Kapsamı, Poliçeye Dayalı Sorumluluklar ve Uluslararası Deniz Sigortası

1. Giriş

Deniz taşımacılığı, yüksek maliyetler, doğal afet riskleri ve çok taraflı sözleşmeler nedeniyle ciddi finansal güvence gerektiren bir sektördür. Gemi, yük, liman ekipmanı ve taşıma sürecindeki diğer unsurların zarar görmesi durumunda oluşabilecek büyük kayıplar, sigorta ve reasürans sistemleri aracılığıyla güvence altına alınır. Deniz sigortası, taşıma sürecindeki olası rizikoları teminat altına alırken, reasürans ise bu riskin sigortacı nezdindeki yükünü paylaşan ikincil bir koruma mekanizmasıdır.

Bu makalede deniz sigorta ve reasürans sözleşmelerinin hukuki mahiyeti, tazminatın kapsamı, poliçeye dayalı sorumluluklar ve uluslararası deniz sigortasının uygulamadaki yeri detaylı şekilde ele alınacaktır.

2. Deniz Sigortasının Hukuki Niteliği ve Sözleşme Yapısı

Deniz sigortası, gemi ve yük gibi deniz taşımacılığına konu olan değerlerin deniz yolculuğu sırasında karşılaşabileceği rizikolara karşı teminat altına alındığı özel bir sigorta türüdür. Türk Ticaret Kanunu’nun 1401. ve devamı maddelerinde bu alana özgü düzenlemeler yer almaktadır.

Sigorta sözleşmeleri, prim ödeme borcu altındaki sigortalı ile belirli riskleri üstlenen sigortacı arasında yapılır. Bu sözleşmeler genellikle:

• Gözetim raporları,
• Sigorta poliçesi,
• Taşıma belgeleri (özellikle konşimento),
• Beyan edilen rizikolar,
• Teminat süresi ve coğrafi alan gibi unsurları içerir.

Sigorta sözleşmeleri bir “rizikonun gerçekleşmesi halinde” devreye girer. Yani, bir zarar meydana gelmedikçe poliçe kapsamında bir tazmin yükümlülüğü doğmaz. Deniz sigortasında bu zarar, genellikle yük kaybı, hasar, gecikme ya da gemiyle ilgili teknik sorunlardan kaynaklanır.

3. Tazminatın Kapsamı

Sigorta tazminatı, poliçede belirtilen teminat kapsamıyla sınırlıdır. Ancak bazı genel kaideler de tazminatın boyutunu belirler:

a. Gerçek Zararın Karşılanması Prensibi

Sigorta, zenginleşme aracı değildir. Temel prensip, sigortalının zararının karşılanması ve riziko öncesi hale getirilmesidir. Bu nedenle tazminat, zararın türüne ve miktarına göre belirlenir.

b. Riziko Kapsamı

Sigorta poliçesinde açıkça belirtilmiş olan riskler kapsamındadır. Örneğin:

• Deniz kazaları (karaya oturma, batma, çatma)
• Yangın, infilak
• Yükün çalınması veya kaybı
• Hava şartlarına bağlı zararlar
• Savaş ve grev riskleri (özel klozlarla dahil edilir)

c. İstisna Hükümleri

Poliçelerde bazı istisnalar bulunabilir. Bunlar sigorta şirketinin sorumluluk dışı bırakıldığı durumlardır. Örneğin, mürettebatın ağır ihmali, yasadışı taşıma, bildirilmeyen yüksek riskli yükler vb.

d. Ortak Avarya ve Havariler

Sigorta hukukunun en özgün alanlarından biri olan ortak avarya kavramı gereğince; gemi kaptanının yükün bir kısmını kurtarmak amacıyla yük atması veya zarar görmesine neden olan kararları sonucu doğan zararın paylaştırılması gerekir. Bu zararlar da sigorta tazminine konu olabilir.

4. Poliçeye Dayalı Sorumluluklar

Sigorta sözleşmeleri, yalnızca sigortacıyı değil sigortalıyı da çeşitli yükümlülük altına sokar. Bu yükümlülükler yerine getirilmediğinde, tazminat hakkı kaybedilebilir.

a. Riziko Beyanı

Sigortalı, taşımanın başlangıcında riskin tüm özelliklerini (yük türü, rota, gemi durumu vb.) doğru şekilde beyan etmelidir. Aksi halde sigorta geçersiz sayılabilir.

b. Zararı Bildirme Yükümlülüğü

Riziko gerçekleştiğinde sigortalı, belirli bir süre içerisinde (genellikle 5–7 gün) zararı sigortacıya bildirmeli, gözetim raporlarını paylaşmalıdır.

c. Zararı Azaltma Yükümlülüğü

Sigortalı, zararın büyümemesi için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür. Bu yükümlülüğün ihlali, tazminatın kısmen ya da tamamen reddedilmesine neden olabilir.

d. Poliçe Priminin Ödenmesi

Prim ödenmemişse poliçe geçersiz hale gelebilir. Deniz sigortasında, taşıma süresi uzun olduğu için genellikle primin peşin ödenmesi tercih edilir.

5. Reasürans Sözleşmeleri: Sigortanın Sigortası

Reasürans, sigorta şirketlerinin kendi risklerini başka bir sigorta şirketine (reasürör) devretmesidir. Özellikle deniz ticaretinde büyük tonajlı taşıma söz konusu olduğunda, riskin tümünün tek bir sigorta şirketi tarafından üstlenilmesi mümkün olmayabilir. Bu durumda devreye reasürans girer.

Reasürans sözleşmeleri:

• Sigortacıyı korur,
• Tazminat yükünü bölüştürür,
• Finansal istikrarı sağlar.

Türkiye’de reasürans işlemlerinde Türk Reasürans A.Ş. faaliyet göstermekte; uluslararası platformda ise Munich Re, Swiss Re gibi büyük reasürörler bu hizmeti sağlamaktadır. Reasürans işlemleri genellikle “Fakültatif” veya “Zorunlu” (treaty) sistemlerle gerçekleştirilir.

6. Uluslararası Deniz Sigortası Standartları

Deniz sigortasında, Londra Sigorta Piyasası tarafından belirlenen Institute Cargo Clauses (ICC), Institute Hull Clauses gibi uluslararası standartlar yaygın biçimde kullanılmaktadır. Bu klozlar şunları düzenler:

• A, B, C klozlarıyla farklı teminat kapsamları
• Savaş, grev ve terör rizikoları
• Taşıma süresinin başlangıç ve bitiş noktaları
• Geriye dönük teminat süreleri

İngiliz deniz sigortası hukuku, uluslararası deniz taşımacılığında referans alınan başlıca hukuk sistemidir. Türk sigorta şirketleri de sıklıkla bu standart klozları esas alarak poliçe düzenler.

7. Yargı Yetkisi ve Tahkim

Sigorta sözleşmelerinde uyuşmazlık çıkması halinde yetkili yargı yeri ve çözüm yöntemi büyük önem taşır. Türk Ticaret Kanunu ve Sigortacılık Kanunu gereği, uyuşmazlıkların çözümünde İstanbul merkezli tahkim ya da TBB Sigorta Tahkim Komisyonu devreye girebilir.

Uluslararası taşımalar için ICC Tahkim Kuralları, LMAA ya da diğer denizcilik tahkim merkezleri (Singapore Chamber of Maritime Arbitration – SCMA gibi) tercih edilebilir.

8. Örnek Olay ve Uygulama

Bir gemi Mersin Limanı’ndan Hamburg’a konteyner taşırken fırtına nedeniyle konteynerlerin bir kısmı denize düşmüş, kalanlar ise hasar görmüştür. Sigortalı, ICC A klozlu yük sigortası kapsamında tam tazmin talep etmiş ancak sigorta şirketi, gemi kaptanının limandan kötü hava şartlarına rağmen erken ayrılmasını “ağır ihmal” sayarak ödemeyi reddetmiştir.

Uyuşmazlık ISTAC tahkimine taşınmış; bilirkişi raporu, kaptanın rotasını değiştirme imkânı olduğunu ortaya koymuş ve hakem heyeti sigorta şirketini %70 oranında sorumlu tutarak kısmi tazminata hükmetmiştir. Bu durum, poliçedeki sorumluluk hükümlerinin somut olay bazında nasıl yorumlandığını açıkça ortaya koymaktadır.

9. Sonuç

Deniz taşımacılığı gibi risk seviyesi yüksek bir alanda sigorta ve reasürans sözleşmeleri, taraflar arasında güvenin tesisi ve finansal risklerin yönetimi açısından hayati öneme sahiptir. Tazminatın kapsamı, poliçeye dayalı sorumluluklar ve uluslararası klozlara dayalı standartlar, bu sistemin işleyişini belirler.

Bu çerçevede, hem yük sahiplerinin hem de sigortacıların hukuki danışmanlık alarak poliçe düzenlemeleri yapmaları, rizikoları şeffaf şekilde beyan etmeleri ve uluslararası kurallara uygun teminat yapıları oluşturmaları büyük önem taşır. Aynı şekilde, uyuşmazlıkların etkin ve hızlı çözümü için tahkim yollarının da açık biçimde poliçelere yazılması gerekmektedir.

Stj.Öğr. Esmanur AKTAŞ