Deniz Ticareti ve Taşımacılık Sözleşmelerinde Tahkim: Navlun, Konşimento ve Gecikme Cezalarına Hukuki Yaklaşım

1. Giriş

Uluslararası ticaretin taşıyıcı omurgasını deniz taşımacılığı oluşturur. Dünya ticaret hacminin yaklaşık %80’i deniz yoluyla gerçekleşirken, bu taşımaların arkasında yatan sözleşmesel ilişkiler ve olası ihtilaflar da aynı oranda karmaşıklaşmıştır. Ticari güvenin, hızın ve teknik detayların ön planda olduğu deniz taşımacılığında, klasik mahkemelerin yavaşlığı ve uzmanlık eksikliği nedeniyle tahkim, başlıca uyuşmazlık çözüm yöntemi haline gelmiştir. Bu yazıda navlun, konşimento, gemi kiralama sözleşmeleri ile gecikme cezalarına ilişkin tahkim uygulamaları kapsamlı biçimde ele alınacaktır.

2. Deniz Ticaretinde Kullanılan Temel Sözleşmeler

Deniz taşımacılığında taraflar arasında imzalanan sözleşmeler; taşıma, yük teslimi, ücretlendirme, süre ve sorumlulukları detaylı biçimde düzenler. Bu sözleşmelerin temel türleri şunlardır:

• Navlun Sözleşmesi (Charterparty): Gemi sahibi ile yük gönderen arasındaki ana taşıma sözleşmesidir. Taşıma karşılığı ödenecek ücret (navlun), taşıma süresi, geminin yük kapasitesi ve gecikme hükümleri burada belirlenir.
• Konşimento (Bill of Lading): Malın gemiye yüklendiğini ve taşınmak üzere teslim alındığını belgeleyen kıymetli evraktır. Aynı zamanda taşıma sözleşmesinin ispat aracı ve malın mülkiyetini temsil eden belgedir.
• Gemi Kiralama Sözleşmeleri: Gemi belirli bir süre ya da belirli bir sefer için kiralanabilir (time/voyage charter). Kiracının hak ve yükümlülükleri ile gemi sahibinin sorumlulukları burada düzenlenir.

Bu sözleşmelerde tahkim klozlarına sıklıkla yer verilir. Özellikle İngiliz hukuku altında yapılan sözleşmelerde LMAA kurallarına göre tahkim yapılması adeta teamül haline gelmiştir.

3. Uyuşmazlık Türleri ve Tahkimin Avantajı

Deniz ticaretiyle ilgili tahkime konu uyuşmazlıkların başlıcaları:

• Navlun bedelinin ödenmemesi,
• Gemi bekleme süresinin aşılması (demuraj),
• Yükün hasarlı, eksik veya geç teslimi,
• Gemi kiralama süresinin ihlali,
• Konşimentodaki beyanlarla fiili durumun çelişmesi,
• Liman masraflarının paylaşımı.

Bu tür teknik ve uluslararası nitelikteki uyuşmazlıklarda, tarafsız, hızlı ve alanında uzman hakemlerle çözüm sağlamak büyük avantaj yaratır. Tahkim süreci gizlidir, daha hızlıdır ve uzman hakemler ile teknik bilirkişilerden oluşan kurul sayesinde daha isabetli sonuçlar elde edilir.

4. Konşimento ve Navlun İhtilaflarında Tahkim

Konşimento kaynaklı ihtilaflar, özellikle alıcının malları geç ya da hasarlı teslim alması durumunda ortaya çıkar. Konşimentoda belirtilen yük bilgileri ile fiili teslimatlar arasında fark varsa, sorumluluk taşıyıcıya aittir. Çoğu konşimentoda ICC veya LMAA tahkim klozu yer alır.

Navlun sözleşmelerinde ise navlun bedelinin zamanında ödenmemesi, taşıyıcının sefer yapmaması veya geç yapması gibi sebeplerle uyuşmazlık çıkar. Taraflar, tahkim yoluyla bu bedellerin tahsilini talep edebilir.

5. Demuraj (Gecikme Cezası) Uyuşmazlıkları

Demuraj, geminin limanda boşaltma veya yükleme süresinin (laytime) aşılması halinde gemi sahibine ödenmesi gereken tazminattır. Örneğin, sözleşmede limanda 3 gün içinde boşaltma yapılacağı belirtilmişse ve bu süre 5 güne uzarsa, 2 gün için demuraj bedeli ödenir.

Bu hesaplamalar teknik veriler, liman kayıtları ve tahliye belgelerine dayanır. Sözleşmelerde açıkça belirtilemeyen durumlarda yorum farkları ortaya çıkar ve hakem heyetleri devreye girer. Demuraj tahkimleri, yükleme-boşaltma planlarının, liman koşullarının ve tarafların kusurlarının detaylı analizini gerektirir.

6. Tahkim Şartı Nasıl Düzenlenmeli?

Deniz taşımacılığı sözleşmelerinde tahkim şartının doğru ve açık düzenlenmesi elzemdir. Şunlara mutlaka yer verilmelidir:

• Tahkim yeri (İstanbul, Londra, Paris vb.)
• Uygulanacak hukuk (Türk hukuku, İngiliz hukuku gibi)
• Hakem sayısı ve seçim yöntemi
• Tahkim dili
• Hangi uyuşmazlıkların tahkime tabi olduğu

Eksik ya da belirsiz tahkim klozları, yetki itirazlarına ve kararın tenfizine engel olabilir.

7. Türkiye Uygulaması ve ISTAC Örneği

Türkiye’de deniz taşımacılığıyla ilgili uyuşmazlıklar sıklıkla İstanbul Tahkim Merkezi (ISTAC) nezdinde çözülmektedir. Özellikle Türk bayraklı gemilerde, Türk limanlarından yükleme yapılan taşımalarda ISTAC tahkimi uygun ve pratik bir çözüm sunar. ISTAC, uzman hakem listeleri, hızlandırılmış prosedürleri ve uygun maliyetli yargılama ile deniz ticaretinde önemli bir alternatif oluşturmuştur.

8. Yargıtay Kararlarında Deniz Tahkimi

Yargıtay 11. HD, 2019/2463 E. – 2020/3486 K. sayılı kararında:

“Sözleşmede yer alan açık tahkim klozu nedeniyle uyuşmazlık adli yargının değil, tahkim heyetinin görev alanındadır.”

Bu içtihat, tahkim şartı bulunan deniz ticareti sözleşmelerinde mahkemelerin yetkisiz olduğu yönündeki açık yaklaşımı göstermektedir. Benzer biçimde, tahkim şartı eksik olan konşimentolarda ise mahkemeler görevli sayılmaktadır.

9. Uluslararası Uygulamalar: LMAA – ICC

Londra merkezli LMAA (London Maritime Arbitrators Association), deniz tahkimi alanında dünya kurallarına göre yürütülen tahkimlerde, genellikle 1 veya 3 hakemden oluşan ku çapında otorite kabul edilir. LMAA görev yapar. ICC (Milletlerarası Ticaret Odası) ise daha çok karma sözleşmelerde (örneğin taşıma + sigorta) tercih edilmektedir.

LMAA tahkimleri, İngiliz hukuku esas alınarak yürütülür. Bu nedenle taraflar tahkim klozunu düzenlerken hem kurumu hem de hukuku birlikte belirlemelidir.

10. Tahkim Kararlarının Tenfizi

Türkiye, 1958 tarihli New York Sözleşmesi’ne taraftır. Bu nedenle yurt dışında verilen tahkim kararlarının Türkiye’de tanınması ve icrası mümkündür. Mahkemeler, kamu düzenine açık aykırılık olmadıkça tenfizi kabul etmektedir.

Deniz tahkiminde verilen kararlar, hem taraflar hem de sigorta şirketleri açısından bağlayıcıdır. Bu nedenle sözleşmelere konulacak tahkim klozlarının tenfiz açısından da dikkatle düzenlenmesi gerekir.

11. Sonuç

Deniz taşımacılığı, yüksek ekonomik değerler, teknik uzmanlık ve zaman hassasiyeti gerektiren bir sektördür. Bu alandaki sözleşmelerde çıkan uyuşmazlıkların çözümünde tahkim, gerek hız gerekse uzmanlık bakımından geleneksel yargıya kıyasla üstünlük sunar. Navlun alacakları, konşimento ihtilafları ve demuraj gibi gecikme cezaları teknik hesaplamalara dayandığından, deniz ticaret hukuku bilgisine sahip hakemlerin karar vermesi taraflar açısından daha güvenilirdir.

Ancak tahkimin etkin bir şekilde işletilebilmesi için sözleşmelere konacak tahkim şartlarının dikkatle kaleme alınması gereklidir. Hangi kurumun yetkili olduğu, hangi hukukun uygulanacağı, hakem sayısı, dil gibi unsurların açık şekilde belirlenmemesi ileride ciddi usul sorunlarına ve iptal risklerine yol açabilir. Türkiye’de ISTAC ve uluslararası alanda LMAA gibi kurumlar, taraflara bu konuda pratik ve profesyonel çözümler sunmaktadır.

Sonuç olarak, deniz taşımacılığı sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin ve hukukçuların, sözleşmelerde tahkim alternatifini dikkate almaları, ileride doğabilecek uyuşmazlıkların çözümünde zaman, maliyet ve güvenlik avantajı sağlayacaktır. Bu sebeple uzman bir avukatla çalışmak büyük önem arz etmektedir.

Stj.Öğr. Esmanur AKTAŞ