4/1-(a)-(b)-(c) Statülerinin Karşılaştırılması

1. Giriş

Sosyal güvenlik sistemi, bireylerin yaşamları boyunca karşılaşabilecekleri sosyal risklere karşı korunmalarını sağlayan en önemli kamu hizmetlerinden biridir. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu (“SSGSSK”), Türkiye’deki sosyal güvenlik sistemini bütüncül bir yapıya kavuşturarak, geçmişte farklı statülerde (SSK, Bağ-Kur, Emekli Sandığı) çalışan kişileri tek çatı altında toplamıştır.

Bu sistemde 4. maddenin birinci fıkrasının (a), (b) ve (c) bentleri ile sigortalı sayılan kişilerin statüleri belirlenmiştir. Kamuoyunda hâlen “SSK’lı”, “Bağ-Kur’lu” ve “Emekli Sandığı mensubu” şeklinde anılan bu üç statü, aslında 5510 sayılı Kanun’un 4/1-a, 4/1-b ve 4/1-c bentlerinde düzenlenen farklı sigortalılık hallerini ifade etmektedir.

Bu makalede, söz konusu statüler mevzuat, uygulama ve Yargıtay içtihatları ışığında ayrıntılı biçimde karşılaştırılacak; ayrıca bu statüler arasındaki geçiş, prim hesaplaması, borçlanma, emeklilik ve sağlık hizmetlerinden yararlanma yönleriyle kapsamlı bir değerlendirme yapılacaktır.

---

2. Yasal Dayanak: 5510 Sayılı Kanun’un 4. Maddesi

5510 sayılı Kanun’un 4. maddesi, kimlerin sigortalı sayılacağını düzenler. Maddenin birinci fıkrasına göre:

a) Hizmet akdi ile bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılanlar,
b) Kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlar,
c) Kamu idarelerinde çalışan memurlar sigortalı sayılır.

Bu üçlü ayrım, sosyal güvenlik bakımından temel sigortalı statülerini oluşturur. Bu sistemde “a-b-c” ayrımı, kişinin gelir elde etme biçimi ve iş ilişkisi türüne göre belirlenmektedir.

---

3. 4/1-(a) Statüsü: Hizmet Akdine Dayalı Çalışanlar (Eski SSK)

3.1. Tanım ve Kapsam

4/1-(a) statüsü, özel sektörde hizmet akdiyle bir veya birden fazla işverenin yanında çalışanları kapsar. Bu kişiler 4857 sayılı İş Kanunu veya özel kanunlara tabi olarak istihdam edilirler.

Bu kapsamda sayılan kişiler:

• İş sözleşmesiyle çalışan işçiler,

• Stajyer ve çıraklar (belirli koşullarda),

• Ev hizmetlerinde çalışanlar (gün sayısına bağlı olarak),

• Geçici iş ilişkisiyle çalışanlar,

• Sanatçı, gazeteci gibi hizmet akdine tabi çalışan serbest meslek mensuplarıdır.

3.2. Primlerin Ödenmesi ve Sigortalılık Başlangıcı

4/1-(a) sigortalılarında primlerin yatırılması işverenin yükümlülüğündedir. İşveren, işçiyi işe başlatmadan önce SGK’ya “sigortalı işe giriş bildirgesi” vermek zorundadır. Prim oranı; işçi ve işveren payı olarak ikiye ayrılır:

• İşçi payı: %14,

• İşveren payı: %20,5 (kısa vadeli risk primiyle birlikte).

Sigortalılık, fiilen çalışmaya başlandığı gün itibarıyla başlar.

3.3. Emeklilik ve Prim Gün Şartları

4/1-(a) statüsünde emeklilik için:

• 7200 prim günü (kadınlar için 58, erkekler için 60 yaş),

• Ya da kademeli geçişte 5000–5975 gün arası prim ödenmesi gerekir.

Hizmet tespiti davaları çoğunlukla bu statüye ilişkindir. Yargıtay 10. Hukuk Dairesi, birçok kararında “fiilen çalışma”nın ispatının önemine vurgu yapmaktadır (Yarg. 10. HD, E.2020/3131, K.2021/1672).

---

4. 4/1-(b) Statüsü: Kendi Adına ve Hesabına Bağımsız Çalışanlar (Eski Bağ-Kur)

4.1. Tanım ve Kapsam

4/1-(b) statüsü, bir işverene bağlı olmaksızın kendi nam ve hesabına faaliyet gösterenleri kapsar. Bu kişiler arasında:

• Şahıs işletmesi sahipleri,

• Esnaf ve sanatkârlar,

• Şirket ortakları (limited, anonim ve komandit),

• Serbest meslek erbapları (avukat, doktor, mali müşavir vb.),

• Tarımda kendi adına çalışan çiftçiler bulunmaktadır.

4.2. Prim Yükümlülüğü ve Oranları

Bu statüde prim ödeme sorumluluğu sigortalının kendisindedir. Yani kişi hem işveren hem de çalışan konumundadır. Prim oranı toplamda %34,5’tir:

• Uzun vadeli sigorta kolları: %20,

• Kısa vadeli sigorta: %2,

• Genel sağlık sigortası: %12,5.

Primlerin yatırılmaması hâlinde sağlık yardımlarından yararlanılamaz, emeklilik süresi durur.

4.3. Sigortalılığın Başlangıcı ve Sonu

Vergi kaydının veya meslek odası kaydının başladığı tarih, sigortalılığın da başlangıcı kabul edilir. Yargıtay 21. HD’nin kararlarına göre, vergi kaydı olmadan sadece fiilî faaliyete dayanarak sigortalılık tesis edilmesi mümkün değildir (Yarg. 21. HD, E.2019/2753, K.2020/1145).

Sigortalılığın sona ermesi için faaliyetin fiilen son bulması yeterlidir; ancak SGK’ya bildirilmediği takdirde prim borçları birikmeye devam eder.

---

5. 4/1-(c) Statüsü: Kamu Görevlileri (Eski Emekli Sandığı)

5.1. Tanım ve Kapsam

4/1-(c) statüsü, kamu idarelerinde 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu veya özel kanunlara tabi olarak çalışan kamu görevlilerini kapsar. Bu gruba;

• Devlet memurları,

• Akademik personel,

• Askeri personel,

• Yargı mensupları,

• Belediyelerde memur statüsünde çalışanlar,
  girer.

5.2. Primlerin Ödenmesi ve Hesaplama

4/1-(c) sigortalılarında primler, kurum tarafından maaştan kesilerek SGK’ya aktarılır. Bu kişilerde emekli keseneği kavramı geçerlidir. Prim oranı:

• Kişi payı: %16,

• Kurum payı: %20.

Sigortalılık, göreve başlama tarihinden itibaren kendiliğinden başlar.

5.3. Emeklilik Hakları

4/1-(c) statüsünde kadınlar için 25 hizmet yılı, erkekler için 25 yıl hizmet süresi ve 60 yaş şartı aranır. Ayrıca görevde iken maluliyet, vazife malullüğü gibi özel emeklilik halleri de bu statüye özgüdür.

---

6. Statüler Arası Geçişler ve Hizmet Birleştirmesi

Birçok kişi çalışma hayatı boyunca farklı statülerde sigortalı olabilir. Örneğin, özel sektörde çalıştıktan sonra kendi işini kuran bir kişi hem 4/a hem 4/b kapsamında hizmet süresine sahip olur.

5510 sayılı Kanun’un 53. maddesi uyarınca, bu hizmetler “hizmet birleştirmesi” yoluyla tek emeklilik hesabında toplanabilir. Emekliliğe hangi statüden hak kazanılacağı ise, son 7 yıl (2520 gün) içindeki en fazla prim ödenen statüye göre belirlenir.

Yargıtay 21. HD, “hizmet sürelerinin birleştirilmesinde fiilî çalışma günleri esas alınır” diyerek, son yedi yıl içinde en fazla hangi statüde prim ödenmişse o statüden emekli olunacağını vurgulamıştır (Yarg. 21. HD, E.2018/1905, K.2019/1478).

---

7. Sağlık Hizmetlerinden Yararlanma ve Farklılıklar

7.1. 4/a Statüsü

Primler düzenli yatırıldığı sürece işçi ve bakmakla yükümlü olduğu kişiler GSS kapsamında sağlık hizmetlerinden yararlanabilir. İşten ayrılan sigortalılar, 10 gün süreyle sağlık hizmeti almaya devam ederler.

7.2. 4/b Statüsü

Prim borcu bulunan 4/b sigortalıları sağlık yardımlarından yararlanamaz. Bu nedenle “prim borcu kapatma” veya “güncelleme” işlemleri sıklıkla gündeme gelir.

7.3. 4/c Statüsü

Kamu görevlileri görevde oldukları sürece kesintisiz sağlık güvencesine sahiptir. Aile bireyleri de bu kapsamda doğrudan yararlanır.

---

8. Emeklilik ve Aylık Bağlama Oranları (ABO) Karşılaştırması

Emekli aylıkları; prim gün sayısı, ortalama kazanç ve aylık bağlama oranı üzerinden hesaplanır.
Ortalama ABO değerleri:

• 4/a: %2,00 x prim yılı,

• 4/b: %1,8 x prim yılı,

• 4/c: %2,5 x hizmet yılı.

Dolayısıyla 4/c statüsünde emeklilik aylıkları genellikle daha yüksektir. Ancak 4/a ve 4/b statülerinde emeklilik yaşı esnekliğe sahiptir.

---

9. İsteğe Bağlı Sigortalılık ve 4/b Kapsamı

İsteğe bağlı sigortalı olmak isteyen kişiler 5510 sayılı Kanun’un 50. maddesi uyarınca 4/b kapsamında sayılır. Bu durum, 4/a ile 4/b arasındaki önemli bir farktır. İsteğe bağlı sigorta primi, asgari kazancın %32’sidir (2025 yılı için belirlenen alt sınır üzerinden hesaplanır).

---

10. Uyuşmazlıklar ve Yargı Yolu

Statü uyuşmazlıkları, sıklıkla sigortalılığın başlangıç tarihi, fiilî çalışma ispatı veya kurumlar arası görev geçişi nedeniyle ortaya çıkar.

• 4/a ve 4/b arasındaki ihtilaflar genellikle iş mahkemeleri önünde görülür.

• 4/c statüsüne ilişkin uyuşmazlıklar ise idari yargı yetkisindedir.

Yargıtay 10. Hukuk Dairesi ve Danıştay 11. Dairesi, bu konuda yetki ayrımına ilişkin içtihatlarıyla uygulamada birliği sağlamıştır.

Değerlendirme ve Sonuç

5510 sayılı Kanun’un 4/1-(a), (b) ve (c) bentleri, Türk sosyal güvenlik sisteminin temel yapı taşlarını oluşturmaktadır. Bu üçlü yapı sayesinde farklı gelir türleri ve çalışma biçimleri güvence altına alınmıştır.

Ancak uygulamada statüler arasında gerek prim oranı, gerek emeklilik şartları, gerekse sağlık hizmetlerinden yararlanma bakımından önemli farklar vardır. Özellikle 4/b sigortalılarının prim borçları nedeniyle sağlık hizmetlerinden mahrum kalmaları, sistemin en tartışmalı yönlerinden biridir.

Yargıtay’ın içtihatları, sigortalılığın tespitinde fiilî çalışma ve resmî kayıt uyumu kriterini öne çıkarmaktadır. Bu durum, sosyal güvenlik uyuşmazlıklarında delil değerlendirmesinin önemini artırmaktadır.

Sonuç olarak, her üç statü de sosyal güvenlik sisteminin birer parçasıdır. Ancak bireyin yaşam biçimi, iş modeli ve gelir elde etme şekline göre hangi statüde yer aldığı, sosyal güvenlik haklarının kapsamını doğrudan belirler. Bu nedenle, sigortalılık statüsü seçimi hem hukuki hem ekonomik açıdan stratejik bir karardır.