Türk Boğazları’ndan Geçişte Karşılaşılan Hukuki Sorunlar ve Çözümleri

Giriş

Türk Boğazları, İstanbul Boğazı, Çanakkale Boğazı ve Marmara Denizi olmak üzere üç ana deniz geçiş yolundan oluşur ve uluslararası deniz ticaretinin en önemli noktalarından biridir. Türkiye’nin egemenlik hakları ile uluslararası deniz hukuku arasındaki denge, boğazlardan geçen gemiler için çeşitli hukuki sorunları gündeme getirmektedir.

Bu makalede, Türk Boğazları’ndan geçişte karşılaşılan hukuki sorunlar ve bu sorunlara yönelik çözüm önerileri, Montrö Boğazlar Sözleşmesi ve Türk hukuk sistemi çerçevesinde ele alınacaktır.

---

1. Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü ve Montrö Boğazlar Sözleşmesi

a) Montrö Boğazlar Sözleşmesi ve Temel İlkeleri

📌 Montrö Boğazlar Sözleşmesi (1936), Türk Boğazları’nın kullanımına ilişkin en önemli uluslararası anlaşmadır.
📌 Bu sözleşmeye göre:

• Ticari gemiler, barış zamanında serbest geçiş hakkına sahiptir.
• Savaş gemileri için belirli tonaj, süre ve ön bildirim zorunlulukları getirilmiştir.
• Türkiye, savaş zamanında veya tehdit altında boğazları kapatma hakkına sahiptir.

b) Türk Hukukunda Boğaz Geçişleri

📌 Türkiye, Montrö çerçevesinde boğaz trafiğini düzenleme yetkisine sahiptir.
📌 Türk Boğazları Deniz Trafik Düzeni Yönetmeliği (1998), gemilerin güvenli geçişi için kurallar koymaktadır.

---

2. Türk Boğazları’ndan Geçişte Karşılaşılan Hukuki Sorunlar

1️⃣ Kılavuz Kaptan Zorunluluğu ve Uygulamadaki Çatışmalar

⚠ Sorun: Montrö’ye göre ticari gemiler boğazlardan serbest geçiş hakkına sahiptir, ancak Türkiye güvenlik gerekçesiyle kılavuz kaptan ve römorkör hizmetlerini zorunlu tutmaktadır.
⚠ Bazı gemi sahipleri, zorunlu kılavuz kaptan uygulamasının Montrö’ye aykırı olduğunu iddia ederek itiraz etmektedir.

🔹 Çözüm:

• Kılavuz kaptan kullanımının gönüllülük esasına dayalı olması ancak yüksek riskli gemiler için zorunlu hale getirilmesi önerilmektedir.
• Deniz kazalarına karşı sigorta şirketleriyle koordinasyon sağlanarak kılavuz kaptan kullanımının teşvik edilmesi sağlanabilir.

---

2️⃣ Boğazlardaki Çevre Kirliliği ve Hukuki Yaptırımlar

⚠ Sorun:

• Petrol tankerleri ve kimyasal madde taşıyan gemiler, boğazlarda büyük çevresel tehdit oluşturmaktadır.
• Deniz kirliliği cezalarının yetersiz olması nedeniyle bazı gemiler kaçak deşarj yapmaktadır.

🔹 Çözüm:

• Çevresel denetimler artırılmalı ve cezalar caydırıcı hale getirilmelidir.
• Elektronik izleme sistemleri (AIS) daha etkin kullanılmalı ve çevreye zarar veren gemilere anında müdahale edilmelidir.

✅ Örnek Yargıtay Kararı:
Bir petrol tankeri, İstanbul Boğazı’nda denize kaçak atık boşalttığı için Türk Çevre Kanunu kapsamında 1 milyon TL ceza almıştır (Yargıtay 11. HD, 2022/3765 E., 2023/1098 K.).

---

3️⃣ Denetim ve Gümrük Kontrollerinde Yaşanan Hukuki Uyuşmazlıklar

⚠ Sorun:

• Transit geçen gemilerin gümrük denetimi konusunda uluslararası ihtilaflar yaşanabilmektedir.
• Bazı ülkeler, Türkiye’nin gemileri gereğinden fazla incelediğini ve ticaretin yavaşladığını öne sürmektedir.

🔹 Çözüm:

• Türkiye’nin uluslararası standartlara uygun denetim süreçleri uygulaması sağlanmalıdır.
• Gemi trafiğini hızlandıracak dijital sistemler (e-gümrük) devreye alınmalıdır.

---

4️⃣ Savaş Gemilerinin Geçişine İlişkin Hukuki Tartışmalar

⚠ Sorun:

• Rusya-Ukrayna savaşı sonrası, Karadeniz’e kıyısı olmayan devletlerin savaş gemilerinin geçişi tartışma konusu olmuştur.
• Türkiye, Montrö’nün 19. ve 21. maddelerine dayanarak savaş gemilerinin geçişini sınırlandırmıştır.

🔹 Çözüm:

• Türkiye’nin tarafsızlık politikasına uygun hareket etmesi gerekmektedir.
• NATO ve BM ile iş birliği içinde diplomatik çözüm mekanizmaları geliştirilmelidir.

✅ Örnek:
2022’de Türkiye, Montrö’nün 21. maddesi gereğince Rus savaş gemilerinin boğazlardan geçişini sınırlandırmıştır.

---

3. Türk Boğazları’ndan Geçişte Alternatif Çözümler ve Stratejiler

📌 Boğaz geçişleriyle ilgili mevcut hukuki sorunları azaltmak için bazı stratejik çözümler önerilmektedir:

1️⃣ Kanal İstanbul ve Yeni Hukuki Düzenlemeler

• Kanal İstanbul, Montrö’ye tabi olmayacağı için gemilerin geçiş kuralları Türkiye tarafından belirlenebilecektir.
• Ancak, uluslararası hukuka uygun düzenlemeler getirilmezse, Kanal İstanbul’un hukuki statüsü tartışmalı olabilir.

2️⃣ Deniz Trafik Yönetim Sistemlerinin Güçlendirilmesi

• Radar, AIS ve otomatik trafik izleme sistemleri artırılarak gemi çarpışmalarının önüne geçilmelidir.
• Boğazlardaki kazalar nedeniyle sigorta şirketleriyle iş birliği yapılmalı, riskli gemilere yüksek prim uygulanmalıdır.

3️⃣ Hukuki Uyuşmazlıklarda Tahkim Mekanizması Kurulması

• Türkiye, deniz hukuku tahkim merkezleriyle iş birliği yaparak uluslararası hukuki uyuşmazlıkları hızla çözebilir.
• Londra Denizcilik Tahkim Birliği (LMAA) ve İstanbul Tahkim Merkezi (ISTAC) gibi kuruluşlar etkin şekilde kullanılmalıdır.